Η πολεοδομική ιστορία της Αθήνας ξεκινάει στα μέσα του 19ου αιώνα, που ήταν μια τυπική Οθωμανική πόλη με άναρχη δόμηση και φτωχές οικίες, εκτεινόταν κάτω από την βόρεια πλευρά του βράχου της Ακρόπολης για να προστατεύεται από τους πειρατές. Αναφορικά με τα δημόσια κτίρια κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας η Αθήνα, διάθετε έξι τζαμιά, αρκετά μικρά μουσουλμανικά τεμένη, τεκέδες, δημόσια λουτρά, πολλές εκκλησίες, παρεκκλήσια και μοναστήρια. Η Αθήνα ως νέα πρωτεύουσα γνώρισε ραγδαία ανοικοδόμηση τα πρώτα χρόνια ίδρυσης του νέου ελληνικού κράτους. Τα σχέδια των Βαυαρών αρχιτεκτόνων προέβλεπαν επιστροφή στον κλασικό ορθολογισμό, στη συμμετρία και σε ένα ιεραρχημένο δίκτυο δρόμων, στα πρότυπα των ευρωπαϊκών πόλεων, μακριά από οθωμανικό παρελθόν.
Κατά την πρώτη τριακονταετία κατασκευάστηκαν περισσότερα δημόσια αλλά και αρκετά ιδιωτικά κτίρια στην πόλη. Από πρώτα σχέδια του βασιλιά Όθωνα ήταν να μετατρέψει την Αθήνα σε μια πόλη-πολιτιστικό σύμβολο της χώρας. Το όραμα του πήγαζε από τον ρόλο που είχε στην κλασική αρχαιότητα. Ωστόσο, τα σχέδια των αρχιτεκτόνων για τη δημιουργία μιας νεοκλασικής πόλης προσέκρουσαν στην κακή οικονομική κατάσταση της Ελλάδας και στην κατεστραμμένη εικόνα της ύστερα από 4 αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας.
Το σχέδιο των αρχιτεκτόνων Κλεάνθη και Schaubert, ακολουθεί τις πιο προηγμένες, για την εποχή του, αντιλήψεις σχετικά με την οργάνωση του ιστού των δρόμων, προτείνοντας έναν συνδυασμό ορθογωνικού κανάβου και ακτινικών συνδέσεων των κεντρικών σημείων και μεγάλους ελεύθερους χώρους. Η μνημειακή και ιεραρχημένη σύνθεση έχει ως βασική αναφορά την Ακρόπολη, σύμβολο του ιδεολογικού κύρους της Αθήνας, και τα Ανάκτορα. Ο νοητός άξονας, στη θέση της σημερινής οδού Αθηνάς, που συνδέει την Ακρόπολη με τα Ανάκτορα, προορίζεται για το εμπόριο–λειτουργία που συμπληρώνει το χαρακτήρα της πόλης. Οι δρόμοι είναι φαρδείς, οι κοινόχρηστοι χώροι καταλαμβάνουν μεγάλες επιφάνειες, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα για μια πρωτεύουσα.
Ως αποτέλεσμα, στα τέλη του 19ου αιώνα στην Αθήνα, θα έχει ολοκληρωθεί ο αρχιτεκτονικός εκσυγχρονισμός και η πολεοδομική συγκρότηση. Παράλληλα αναδεικνύεται το μοναδικό αρχαίο και ιστορικό υπόβαθρο με τα σημαντικής αξίας μνημείων όπου διαθέτει. Με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύοντας πολεοδομικές επεμβάσεις και προστατεύοντας την πολιτιστική κληρονομιά θα έχει εξελιχθεί σε μεσογειακή πρωτεύουσα ικανή να φιλοξενήσει, παρά την πτώχευση του 1895, τους πρώτους ολυμπιακούς αγώνες των νεότερων χρόνων.
Η έλευση των προσφύγων καθοριστικής σημασίας για τη πολεοδομική ανάπτυξη
Ένα στοιχείο που διαδραμάτισε ρόλο στην αστική διαμόρφωση της Αθήνας ήταν ο ερχομός των προσφύγων εξαιτίας των γεγονότων της μικρασιατικής καταστροφής. H Αθήνα, κατά την απογραφή του 1920 είχε πληθυσμό 297.276 άτομα, βρέθηκε να φιλοξενεί στις αρχές Δεκεμβρίου γύρω στους 70.000 πρόσφυγες. Σύμφωνα με την απογραφή του 1928 στην Αθήνα εγκαταστάθηκαν 129.380 πρόσφυγες, αυξάνοντας τον πληθυσμό της κατά 40%, ενώ στον Πειραιά 101.185 πρόσφυγες αυξήσανε σημαντικά τον πληθυσμό κατά 74%.
Το πρόβλημα της στέγασης των προσφύγων έγινε τόσο επιτακτικό που δεν υπήρχε καθόλου ελεύθερος χώρος στην πόλη: σχολεία, εκκλησίες, αποθήκες, θέατρα γέμισαν από κόσμο ο οποίος σε δεύτερη φάση σε μεγάλο βαθμό θα αυτοστεγαστεί με κάθε μέσο στις παρυφές της πόλης. Σταδιακά κατασκευάστηκαν προσφυγικοί συνοικισμοί έξω από την πόλη. Η εγκατάσταση στην περιοχή της πρωτεύουσας γίνεται σε 12 κύριους και 34 μικρότερους αστικούς οικισμούς στην περίμετρο της πόλης, 1-4 χλμ. πέρα από τα όρια της χτισμένης περιοχής. Οι σημαντικότεροι στο διάστημα 1925-1930 είναι εκείνοι του Bύρωνα, της Kαισαριανής, της Nέας Iωνίας, της Kοκκινιάς, του Υμηττού, και του Tαύρου. Αυτήν την περίοδο το φαινόμενο της κατάτμησης της γης πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις και η δόμηση των οικοπέδων (νόμιμη και παράνομη) γενικεύτηκε και σημάδεψε την κατοπινή πολεοδομική ανάπτυξη της πόλης.
Στεγαστική αποκατάσταση
Η στεγαστική αποκατάσταση των προσφύγων αντανακλά την ταξική πόλωση της μεσοπολεμικής κοινωνίας στον πολεοδομικό χώρο. Για πρώτη φορά εφαρμόστηκε ένας «ηθελημένος κοινωνικός διαχωρισμός», καθώς οι κυρίαρχες τάξεις, νιώθοντας την απειλή των επικίνδυνων τάξεων, των μαζών, αποσύρθηκαν προσεχτικά στις αποκλειστικές τους συνοικίες. Η πολιτική αποκατάστασης των προσφύγων δημιούργησε αμιγείς λαϊκές και εργατικές περιοχές. Με αυτόν τον διαχωρισμό τονίστηκε παράλληλα η διάσταση γηγενών/προσφύγων. Η ελληνική αστική τάξη εγκαταστάθηκε σε αποκλειστικές συνοικίες, όπως το Κολωνάκι, κοντά στα Ανάκτορα, όπου κυριαρχούσαν οι πολυτελείς πολυκατοικίες, αλλά και στις κηπουπόλεις, όπως αναπτύχθηκαν κάποιες περιοχές όπως το Ψυχικό, η Κηφισιά, η Φιλοθέη, κ.ά.
Οι προσφυγικές εργατικές γειτονιές φιλοξενούν τις βιομηχανικές ζώνες και γίνονται έτσι το επίκεντρο της αστικής οικονομίας. Στα 1926 η οικογένεια Κυρκίνη έχει ήδη φτιάξει στους Ποδαράδες της μετέπειτα Ν. Ιωνίας μια βιομηχανική πόλη, ένα μικρό Manchester. Μέσα σε αυτές τις εργατικές γειτονιές αναπτύσσεται η προσφυγική λαϊκή κουλτούρα, η οποία παραμένοντας ανταγωνιστική προς την «αστική», ορίζεται γεωγραφικά και ταξικά από έναν ολόκληρο κόσμο. Αυτή η νέα λαϊκότητα μετατρέπεται από «κουλτούρα του περιθωρίου» σε ηγεμονική ανταγωνιστική πρόταση, ιδιαίτερα την περίοδο της κατοχής που οι τάσεις αυτές θα γενικευτούν, καθώς ορίζει πολιτισμικά έναν νέο εργατικό ταξικό πόλο σε αντίθεση με τον αστικό πόλο του κέντρου των Αθηνών. Συνιστά μια πολιτισμική-γεωγραφική έκφανση της ταξικής διαπάλης.
Πηγές:
- Αγριαντώνη, Χ. (2010) ¨Οι Απαρχές της Εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, Αθήνα¨ Κατάρτι.
- Ρουμπιέν, Δ. (2010) ¨Ο σχεδιασμός της Αθήνας τον καιρό του Όθωνα¨ Η Προσπάθεια Δημιουργίας μιας Πρωτεύουσας Ευρωπαϊκών Προδιαγραφών. Η Ελλάδα την Εποχή του Όθωνα., Αθήνα: Περισκόπιο.
- Μονιούδη-Γαβαλά, Δ. (2015) ¨Η Ελληνική Πόλη από τον Ιππόδαμο στον Κλεάνθη¨ ΔράσηΚάλλιπος.https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/2923/1/02_chapter_6.pdf (ανακτήθηκε 17/5/2016).
- Καμπούρογλου, Δ. 1969 [1896]. Ιστορία των Αθηναίων. Αθήνα: Παλμός.
- Καρύδης, Δ. (1981) ¨Πολεοδομικά των Αθηνών της Τουρκοκρατίας¨, Αθήνα.
- Λεοντίδου, Λ. 1989/2001. Πόλεις της σιωπής, εργατικός εποικισμός της Αθήνας και
του Πειραιά, 1909-1940. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ.
Σύνταξη κειμένου: Ευθύμιος-Σπυρίδων Γεωργίου
Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου
