Βασισμένο στο βιβλίο της Ε. Νικολαΐδου “Οι συνταγές… της πείνας”.
Η πείνα στην Ελλάδα του 1941-1944 υπήρξε το αποτέλεσμα των αυθαιρεσιών των δυνάμεων του Άξονα. Τα περισσότερα θύματα του λιμού βρίσκονταν στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας. Ιδιαίτερα ο πρώτος κατοχικός χειμώνας του 1941-1942 υπήρξε ο πιο πολύνεκρος. Στην Αθήνα και τον Πειραιά υπολογίζεται ότι οι νεκροί από τον λιμό ξεπέρασαν τους 40.000.
Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι κατοχικές δυνάμεις, Γερμανία, Βουλγαρία και Ιταλία, προχώρησαν σε συστηματική καταλήστευση των κατεχόμενων χωρών, καθώς τις θεωρούσαν πηγή πρώτων υλών, τροφίμων και εργατικού δυναμικού. Όπως υποστήριξε αργότερα ο ιστορικός Mark Mazower, η Ελλάδα βίωσε ιδιαίτερα έντονα την άμετρη δραστηριότητα των κατακτητών και τον χειρότερο λιμό στην ιστορία της.
Τα αίτια της πείνας
Δημεύσεις περιουσιών
Ήδη από τα μέσα Μαΐου του 1941, αξιωματούχοι της Βέρμαχτ κατάσχεσαν όλα τα διαθέσιμα ζωτικής σημασίας εμπορεύματα και τα βιομηχανικά προϊόντα, προκειμένου να τα αποστείλουν στη Ναζιστική Γερμανία. Επίσης, εξασφάλισαν μακράς διάρκειας παραδόσεις για όλα τα σημαντικά ακατέργαστα υλικά και τα αγροτικά προϊόντα. Κατά παράβαση των κανόνων περί επιτάξεων σε κατεχόμενη χώρα, σύμφωνα με τους Κανονισμούς της Χάγης του 1907, οι γερμανικές και οι ιταλικές κατοχικές αρχές αντιμετώπισαν τα περισσότερα προϊόντα ως λάφυρα πολέμου. Επίσης, οι κατοχικές δυνάμεις προχωρούσαν σε δήμευση των κινητών περιουσιακών στοιχείων (μηχανημάτων κάθε είδους) των επιχειρήσεων που δεν δέχονταν να συνεργαστούν μαζί τους. Όλα αυτά αποστέλλονταν στο Γ΄Ράιχ για εκμετάλλευση.
Γενικότερα, το Γ΄ Ράιχ δεν είχε ως προτεραιότητα του την προστασία των οικονομικών δομών των κατεχόμενων χωρών ή έστω τη διατήρηση του ελάχιστου αποθεματικού σε τρόφιμα και πρώτες ύλες για την επιβίωση του πληθυσμού. Προείχε η στήριξη της στρατιωτικής μηχανής και η νίκη της Γερμανίας στον πόλεμο, στόχοι ασύμβατοι με τις ανθρωπιστικές ανάγκες. Σε αυτά τα πλαίσια, οι επιτάξεις και δεσμεύσεις δημόσιων και ιδιωτικών αποθεμάτων διοχετεύθηκαν για τη συντήρηση του γερμανικού στρατού και του γερμανικού πληθυσμού του Γ΄ Ράιχ. Σημαντικό ρόλο, όμως, στην περαιτέρω εξαθλίωση και λιμοκτονία του λαού, έπαιξε και ο ναυτικός αποκλεισμός της Ελλάδας από την Αγγλία, ο οποίος παρεμπόδιζε τον κάθε είδους πιθανό ανεφοδιασμό της πρωτεύουσας.
Καταστροφή μεταφορών και υποδομών
Λόγω των πολεμικών συγκρούσεων που είχε βιώσει ο τόπος, οι υποδομές ήταν κατεστραμμένες. Γέφυρες, σιδηροδρομικό δίκτυο, αρδευτικά έργα κ.ο.κ. Οι κατακτητές υποστήριζαν πως η Ελλάδα αποτελούσε βάση ανεφοδιασμού για τα γερμανικά στρατεύματα που βρίσκονταν τότε στην Βόρεια Αφρική. Ωστόσο, κατά τον βιογράφο του Ρόμελ, Φον Έσμπεκ, ο διοικητής του Γερμανικού Αφρικανικού Σώματος δεν έλαβε τίποτε μέσω της Ελλάδας. Οι δε θυσίες για την κατάληψη της Κρήτης χρησίμευσαν μόνο για να στέλνουν οι Γερμανοί στρατιώτες τενεκέδες λάδι στις οικογένειές τους. Φυσικά, η μεταφορά τροφίμων από τη μία περιοχή στην άλλη ήταν αδύνατη. Πολλά δέματα δεν έφτασαν ποτέ στον προορισμό τους.
Οι παραδοσιακά εύφορες περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης, που παρείχαν την πλειοψηφία των τροφίμων σε ολόκληρη την χώρα προπολεμικά, είχαν βρεθεί υπό βουλγαρική κατοχή. Οι βουλγαρικές αρχές δεν είχαν καμία διάθεση να διοχετεύσουν την παραγωγή προς την υπόλοιπη χώρα, επομένως την μετέφεραν στο εσωτερικό της Βουλγαρίας.
Οι συνταγές & το βιβλίο
Στο βιβλίο “Οι συνταγές της…πείνας” της Ε. Νικολαΐδου είναι μαζεμένες συμβουλές και συνταγές της εποχής, όπως εμφανίζονταν στις εφημερίδες Αθηναϊκά Νέα, Καθηµερινή και Βραδυνή. “Παίρνετε τις ντομάτες, αν τις βρείτε, τις λιώνετε και τις βράζετε. Ρίχνετε 5-6 ελιές για κάθε άτοµο της οικογένειας. Να μια νόστιμη σούπα που δεν την είχατε σκεφτεί πριν”. Ο Ν. Τσελεµεντές στη στήλη του σε εφημερίδα πρότεινε για τα περισσεύματα της προηγούμενης ημέρας: “Ψιλοκόψτε το περίσσευμα. Ρίξτε το στην κατσαρόλα, ρίξτε και αρκετό νερό. Βάλτε και μερικές ελιές και έτοιμη η σούπα”.
Η γενική ιδέα ήταν η αραίωση του φαγητού με νερό μέχρι να μην υπάρχει τίποτα άλλο μέσα. Κάποιες συνταγές που προσπαθούσαν να φτιάξουν οι νοικοκυρές ήταν φασολάκια χωρίς φασόλια, μουσταλευριά χωρίς μούστο (από βραστές σταφίδες), βλίτα στο φούρνο, κολοκύθια γεμιστά µε τραχανά, τσάι πορτοκαλιού κ.α.
Επίσης, πολλά κατοικίδια θυσιάστηκαν εκείνα τα χρόνια. Αρχικά οι γάτες και οι σκύλοι. Οι γάτες πωλούνταν ως κουνέλια και οι σκύλοι ως μικρά αρνιά. Τα γαϊδούρια που χρησίμευαν ως τότε για μεταφορικά μέσα εξαφανίστηκαν και καταναλώθηκαν. Σε πιο φτωχές συνοικίες πάντως το άλογο θεωρούνταν καλό κρέας και οι εφημερίδες επικροτούσαν την πρακτική κατανάλωσής του. “Σ’ όλον τον κόσμον τρώγεται το άλογον. […] Έχει διαπιστωθεί ότι είναι κατάλληλο προς βρώσιν. Γιατί να το κρατάµε μακριά από τις κουζίνες µας;”.
Η επίδραση της πείνας στην μεταπολεμική κοινωνία
Λόγω των ακραίων καταστάσεων που βίωσε ο άμαχος πληθυσμός από την έλλειψη τροφής, μέχρι και σήμερα στην καθομιλουμένη γλώσσα ο όρος Κατοχή τείνει να είναι συνώνυμος με την πείνα και την εξαθλίωση. Φυσικά, η πείνα επηρέασε βαθύτατα τις μεταπολεμικές τέχνες και την λογοτεχνία. Χαρακτηριστικό έργο το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά του Ν. Καζαντζάκη, όπου περιγράφονται οι συνθήκες αναρχίας και υποσιτισμού που επικρατούσαν κατά την περίοδος της Κατοχής.
