Ο Αμερικανός καλλιτέχνης Χάρι Έβερετ Σμιθ είναι μια θρυλική φιγούρα, τόσο στο χώρο του avant-garde κινηματογράφου, όσο και στο χώρο της μουσικής. Η εμμονή του με τη συλλογή βινυλίων 78 στροφών, με σπάνιες ηχογραφήσεις μπλουζ και φολκ τραγουδιών των δεκαετιών του 1920 και 1930, οδήγησε στην κυκλοφορία της συλλογής, «The Anthology of American Folk Music» το 1952, η οποία αποτέλεσε σημείο αναφοράς και αστείρευτη πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες από τον Μπομπ Ντίλαν, μέχρι την Πάτι Σμιθ. Στο χώρο του σινεμά, ο Χάρι Σμιθ είναι υπεύθυνος για την τεχνική stop-motion στις ταινίες κινουμένων σχεδίων, κάτι που μας έφερε αργότερα το claymation, ένα είδος animation με χαρακτήρες από πλαστελίνη. Στο χώρο των ιδεών, ο Χάρι Σμιθ εισήγαγε στο σινεμά, μαζί με τον Κένεθ Άνγκερ, το φολκλόρ της τελετουργικής μαγείας, ακολουθώντας τα διδάγματα του Άλιστερ Κρόουλι. Εκτός από την ολοφάνερη επιρροή του επάνω σε σκηνοθέτες όπως τον Γιαν Σβανκμάγιερ και τους αδερφούς Κουέι, οι ταινίες του Χάρι Σμιθ έχουν συνεισφέρει και στην εξέλιξη των ταινιών της Ντίσνεϋ και άλλων μεγάλων στούντιο που ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με το animation. Αυτές είναι μερικές από τις εμβληματικότερες ταινίες του δημιουργού, για να γνωρίσει κανείς το αλχημικό του σύμπαν:
Early Abstractions (1939-56)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=Sf0m64JZ2ZI
Οι πρώτες μικρού μήκους ταινίες του Χάρι Σμιθ, όπου ο σκηνοθέτης πειραματίζεται με «κινούμενα σχέδια» και χρησιμοποιεί σουρεαλιστικές τεχνικές, σαν εκείνες που εισήγαγε ο γερμανικής καταγωγής ζωγράφος και σκηνοθέτης, Όσκαρ Φίσινγκερ, έχουν τίτλους από το «1» έως το «10» και συνδυάζονται για να δημιουργήσουν μια ενότητα, με τίτλο «Early Abstractions». Ο Σμιθ επιχειρεί μια οπτικοακουστική σύνθεση, συναφή με τα πιο αφηρημένα σημεία της «Φαντασίας» (1940) της Γουώλτ Ντίσνεϋ, δανειζόμενος ολοένα και περισσότερα στοιχεία από την ανερχόμενη μποέμ σκηνή των χίπις. Έτσι, εκτός από τις μελωδίες του Dizzy Gillespie, σε κάποια σημεία της ταινίας ακούγονται κομμάτια των Beatles και των Fugs. Ο Σμιθ ενδιαφέρεται για τη γεωμετρία και την τονικότητα των χρωμάτων με τη ματιά ενός φιλόσοφου. Το άθροισμα των πλευρών των τριγώνων και των ορθογώνιων παραλληλόγραμμων έχει νουμερολογική σημασία και τα έντονα κόκκινα ή τα σκούρα μπλε χρώματα συνδέονται με την ψυχολογία και τον εσωτερικό κόσμο του θεατή. Είτε κάποιος εμβαθύνει στον Πυθαγόρειο και αλχημικό συμβολισμό των ταινιών, είτε διαλέξει να εστιάσει σε αυτή καθεαυτή την κινηματογραφική εμπειρία, μπορεί να εκτιμήσει την ομορφιά που χαρακτηρίζει αυτή την πρώιμη δουλειά του Χάρι Σμιθ.
No. 10: Mirror Animations (1956-57)
Δείτε απόσπασμα από την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=qQe-sRxLP7k
Στη σειρά ταινιών με θέμα τους «αντικατοπτρισμούς», ο συμβολισμός αρχίζει να γίνεται ολοένα και πυκνότερος και είναι πιο δύσκολο να αγνοηθεί από τον θεατή. Με τη χρήση της τεχνικής «κολλάζ», ο Χάρι Σμιθ εισάγει βουδιστικά και καμπαλιστικά σύμβολα και εξερευνεί βαθύτερα το μυθολογικό σύμπαν της Θελημικής μαγείας. Ο κόσμος της ψυχεδέλειας δεν είναι πολύ μακριά και έτσι στο «No. 10» εμφανίζονται εικόνες από Αγαρικά (μανιτάρια) που φυτρώνουν στο Φεγγάρι και εικόνες από μέρη του εγκεφάλου, οι οποίες συμβολίζουν το ψυχεδελικό τριπ, ή αλλιώς το «άνοιγμα» των Πυλών της Αντίληψης. Το πάντρεμα των δύο στοιχείων, εκείνου του εσωτερισμού με εκείνο της ψυχεδέλειας, ενέπνευσε τους Beatles στο δίσκο «Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band» (1967), το εξώφυλλο του οποίου συμπεριλαμβάνει τόσο τη φιγούρα του Κρόουλι και άλλων γιόγκι, όσο και φιγούρες της αντι-κουλτούρας του 1960.
No. 11: Mirror Animations (1956-57)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=Yghe3A2wANo&t=69s
Όπως και το «No. 10», έτσι και το «No. 11» είναι γυρισμένο σε έγχρωμο φιλμ 16 χιλιοστών και έχει διάρκεια περίπου 10 λεπτά. Ο Σμιθ χρησιμοποιεί εδώ μουσική του τζαζίστα, Thelonious Monk, ενός πρωτοπόρου της bebop που έζησε και άνθισε στον ίδιο μποέμ κόσμο με τον Χάρι Σμιθ και άλλους συντελεστές της beat σκηνής. Μαζί με άλλα σουρεαλιστικά και θρησκευτικά σύμβολα, ο Σμιθ προσθέτει κάρτες Ταρώ, το «διάβασμα» των οποίων απασχόλησε εμμονικά τον ίδιο τον καλλιτέχνη εκείνη την εποχή, όταν δηλαδή ζούσε σε μια σουίτα του θρυλικού ξενοδοχείου Chelsea. Αξιοσημείωτη εδώ είναι και η χρήση της τεχνικής «cut-up» (για πρώτη φορά, ίσως, στον κινηματογράφο), μια τεχνική που συνδέθηκε στενά με τη λογοτεχνία του Ουίλιαμ Μπάροουζ και του Μπράιον Γκάισιν.
No. 12: Heaven and Earth Magic (1957-62)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=zbjSSyAo9WA
«Heaven and Earth Magic», ή αλλιώς «Heaven and Earth Magic Feature», είναι ο τίτλος που έδωσε στο «No. 12» ο κινηματογραφιστής και ιδρυτής του Anthology Film Archives, Τζόνας Μίκας. Ο Μίκας ήταν ένας από τους πρώτους που συνειδητοποίησε πως η σχεδόν 70λεπτη, ασπρόμαυρη και αποτελούμενη από κινούμενα σχέδια ταινία του Χάρι Σμιθ ήταν μία από τις πιο επιτυχημένες του. Τα αλχημικά σύμβολα χρησιμοποιούνται εδώ με έναν ειρωνικό και σουρεαλιστικό τρόπο που αναφέρεται στην παράδοση του Τάγματος των Ροδόσταυρων, η οποία απασχόλησε τόσο τον Σμιθ, όσο και τον Κένεθ Άνγκερ και τον Σταν Μπράκατζ. Μαζί με το σκελετό και άλλα μέλη της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος, εμφανίζεται συχνά ένα οδοντιατρικό μηχάνημα και ένα γιγάντιο καρπούζι. Η «πλοκή», όπως εξηγεί ο Σμιθ, αφορά μια νεαρή κοπέλα, η οποία στο πρώτο μέρος της ταινίας υποφέρει από πονόδοντο, χάνει το πολύτιμο για εκείνη καρπούζι και στη συνέχεια, αφού εγχειρίζεται, οδηγείται στον Παράδεισο. Στο δεύτερο μέρος, παρακολουθούμε την επιστροφή της ηρωίδας στη Γη, όπου καταβροχθίζεται από τον Γερμανό φιλόλογο και ασιανολόγο Μαξ Μίλερ, την ημέρα που ο Εδουάρδος Ζ’ έχει αφιερώσει στο Αποχετευτικό Σύστημα του Λονδίνου. Το έργο του Σμιθ έχει δικαίως συγκριθεί από κριτικούς με εκείνο του Μαξ Έρνστ, αλλά και εκείνο του πρωτοπόρου κινηματογραφιστή, Ζωρζ Μελιές.
No. 14: Late Superimpositions (1963-64)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=7APtWrNkSuA
Το «No. 14» είναι ένα από τα λίγα πρότζεκτ του Χάρι Σμιθ που δεν χρησιμοποιεί κινούμενα σχέδια ή «κολλάζ». Αυτός ήταν και ένας από τους λόγους που άργησε να αναγνωριστεί, σύμφωνα με το σκηνοθέτη, από το avant-garde κοινό του. Ο Σμιθ χρησιμοποιεί άλλες πρωτότυπες τεχνικές, όπως για παράδειγμα την διπλή φωτογραφία (η οποία αναφέρεται και στον τίτλο) και παραθέτει λήψεις από τη Νέα Υόρκη και την Οκλαχόμα. Η μουσική επένδυση είναι από τη σύγχρονη όπερα των Κουρτ Βάιλ και Μπέρτολτ Μπρεχτ, «Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny» (1930), ηχογραφημένη από τη σύντροφο του Βάιλ, Λότε Λένια. Έχοντας φιλικές σχέσεις με το ζευγάρι, ο Σμιθ συμπεριλαμβάνει σκηνές κατά τις οποίες οι τρεις τους γευματίζουν σε μια diner στη Νέα Υόρκη, γυρισμένες από το δρόμο, έτσι ώστε η αντανάκλαση του ηλίου στη τζαμαρία να κάνει τη σύνθεση πιο αφηρημένη. Ο Σμιθ είχε ιδιαίτερη αδυναμία σε αυτή την ταινία και την ξεχώριζε από άλλες στη φιλμογραφία του.
No. 16: Oz – The Tin Woodman’s Dream (1967)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=DQcqmIGtHJI&t=156s
Το «No. 16», ή αλλιώς «Oz», διατηρείται μόνο εν μέρει σήμερα και από την αρχική του διάρκεια 108 λεπτών, επιβιώνουν περίπου τα μισά (20-30 λεπτά). Θεματικά, η ταινία είναι συναφής με την υπόλοιπη δουλειά του Σμιθ. Το αξιοσημείωτο είναι ότι διαλέγει να πει, με τον εκκεντρικό τρόπο που ταιριάζει στην σκηνή όπου ο Σμιθ ανήκει, την ιστορία του Φρανκ Μπάουμ, «Ο θαυμαστός μάγος του Οζ» (1900). Το μοντέρνο παραμύθι του Μπάουμ, με την ψυχεδελική ιστορία της Ντόροθι, που κατά τη διάρκεια ενός ανεμοστρόβιλου μεταφέρεται από το αγροτικό Κάνσας μαζί με το σκύλο της, Τότο, στην Technicolor χώρα του Οζ, άγγιξε τόσο το mainstream κοινό, όσο και τον φανταχτερό κόσμο της αμερικανικής underground. Ο Χάρι Σμιθ αγάπησε το ποπ έργο για τις αναφορές του στη μαγεία και το ψυχεδελικό όνειρο (αλά Σάμιουελ Τέιλορ Κόλεριτζ και Τόμας ντε Κουίνσι) στο οποίο υποβάλλεται η πρωταγωνίστρια. Στο σωζόμενο απόσπασμα παρακολουθούμε τον Τενεκεδένιο Άνθρωπο, έναν από τους φίλους και συμπορευτές της Ντόροθι στο δρόμο για το σμαραγδένιο παλάτι του μάγου του Οζ, να βλέπει κι εκείνος ένα ψυχεδελικό όνειρο, με πρωταγωνιστές τους υπόλοιπους χαρακτήρες της ιστορίας.
Οι ταινίες του Χάρι Σμιθ, όσο κι αν είναι επηρεασμένες από το κίνημα του Σουρεαλισμού και χρησιμοποιούν φαινομενικά αφηρημένες τεχνικές, διέπονται από πειθαρχία και μία αυστηρή δομή. Ο Σμιθ αντιπροσωπεύει μια παράδοση μέσα στον avant-garde κινηματογράφο, κατά την οποία ο δημιουργός αφιερώνει πολύ χρόνο στο έργο του. Κάθε μία από τις 20 ταινίες που γύρισε μεταξύ των ετών 1939 και 1981, του πήρε από δύο έως δέκα χρόνια για να ολοκληρωθεί. Χωρίς να είναι επιτηδευμένες ή να κυνηγάνε τα βραβεία και τους επαίνους, οι ταινίες του Σμιθ αντικατοπτρίζουν την ίδια την τελετή της δημιουργίας τους. Ο Χάρι Έβερετ Σμιθ, με ένα πολύ πραγματικό τρόπο, ήταν ένας «μάγος» του κινηματογράφου.
