Αν είσαι γλωσσόφιλος, τότε οι κελτικές γλώσσες είναι μια ιδιαίτερα θλιβερή ιστορία. Όσο πιο πίσω κοιτάει κανείς, τόσο πιο πολλή έκταση είχαν· τόσο περισσότερους ομιλητές είχαν. Σήμερα μιλιούνται στα περιθώρια της Ευρώπης από «μια χούφτα» ανθρώπους και η πρόγνωση για το μέλλον τους είναι πολύ άσχημη. Από τη θλιβερή τους πορεία προς την εξαφάνιση, όμως, μας παρηγορεί η θαυμάσια ιστορία τους, που από μια ομάδα σχεδόν άγραφων ινδοευρωπαϊκών διαλέκτων βγήκαν κάποιες από τις πιο ενδιαφέρουσες γλώσσες της Ευρώπης.
Οι ηπειρωτικές κελτικές γλώσσες
Η Ευρώπη της αρχαιότητας ίσως μας φαίνεται πως είναι η κρύα και μακρινή γη των «βαρβάρων». Είμαστε συνηθισμένοι από την δική μας ιστορία, με το πλούσιο της κόρπους, που μας δίνει πολλές πληροφορίες γι’ αυτήν. Στην Ευρώπη του 12ου με 6ου αιώνα π.Χ. όμως συνέβαιναν πολλά. Ήταν η εποχή του πολιτισμού Χάλστατ (Hallstatt culture), ενός προηγμένου πολιτισμού, ειδικά στην μεταλλουργία. Πιθανολογείται ότι πρόκειται για τους πρώτους ομιλητές των κελτικών γλωσσών.
Συνέχεια του πολιτισμού Χάλστατ αποτελεί ο πολιτισμός Λα Τεν (La Tène), που ανθίζει από τν 5ο αιώνα π.Χ ως τον 1ο π.Χ. Μέχρι τότε οι Κέλτες είχαν εξαπλωθεί στην Ιβιρική χερσόνησο, τη Γαλλία, την Ελβετία, τη Βρετανία, την Ιρλανδία, τη βόρεια Ιταλία, τη νότια Γερμανία, την κεντρική Ευρώπη, τα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία. Μαζί τους έφεραν και τη γλώσσα τους, που μας σώζεται σε σπαράγματα σήμερα.
Όλες οι κελτικές γλώσσες χωρίζονται στις κατηγορίες «P-Celtic» και «Q-Celtic» από το πώς ανέλυσαν το πρωτοϊνδοευρωπαϊκό *kw, αλλά ο διαχωρισμός αυτός δεν φαίνεται να είνα εξαιρετικά σημαντικός. Πιο συχνός διαχωρισμός σήμερα είναι αυτός των νησιωτικών και των ηπειρωτικών κελτικών γλωσσών. Νησιωτικές είναι οι γνωστές σε μας σήμερα κελτικές γλώσσες της Βρετανίας και της Ιρλανδίας, που έχουν μεταξύ τους πολλά κοινά στοιχεία. Οι αρχαίες κελτικές γλώσσες ονομάζονται ηπειρωτικές γιατί όλα τα σπαράγματα που έχουμε προέρχονται από την ηπειρωτική Ευρώπη.
Κοινά στοιχεία των ηπειρωτικών κελτικών γλωσσών είναι η εξαφάνιση του κληρονομημένου ινδοευρωπαϊκού *p (*pater>*ater=πατήρ). Τα ρήματα συνήθως βρίσκονται στο τέλος της πρότασης και υπάρχει σύστημα κλίσης ουσιαστικών και επιθέτων με γένος, αριθμό και πτώση, καθώς και περίπλοκη κλίση ρημάτων παρόμοια με των αρχαίων ελληνικών και των λατινικών. Όλες οι ηπειρωτικές γλώσσες είχαν έναν φθόγγο, του οποίου ο ήχος μας είναι άγνωστος (ίσως ήταν τς ή τζ) , που ονομάζεται tau gallicum. Τον συναντάμε γραμμένο με διάφορους τρόπους στις επιγραφές.
Ποιες ήταν οι ηπειρωτικές κελτικές γλώσσες;
- ΛΕΠΟΝΤΙΚΑ: Οι αρχαίες κελτικές γλώσσες μαρτυρούνται από τον 6ο αιώνα π.Χ. και ύστερα. Η αρχαιότερη είναι η «Λεποντική» (στην πραγματικότητα μπορεί να είναι απλά αρχαϊκή μορφή της εντεύθεν των Άλπεων γαλατικής. Την συναντάμε σε 140 σπαράγματα γραμμένα στο αλφάβητο του Λουγκάνο. Η εντεύθεν των Άλπεων γαλατική μας μαρτυρείται ελάχιστα και δεν έχουμε πολλά δεδομένα γι’ αυτήν.
- ΓΑΛΑΤΙΚΑ: Τα γαλατικά τα συναντάμε σε όλη την Ευρώπη εκτός της Ισπανίας (που μιλιόντουσαν τα κελτιβηρικά) και έχουμε μαρτυρίες τους κυρίως από τη δυτική Ευρώπη. Τα γαλατικά της Μ. Ασίας δεν μαρτυρούνται σχεδόν καθόλου. Συνολικά 760 σπαράγματα έχουμε στα γαλατικά σε ελληνικό και λατινικό αλφάβητο.
- ΚΕΛΤΙΒΗΡΙΚΑ: Τα κελτιβηρικά μαρτυρούνται σε 200 σπαράγματα από το 2ο και τον 1ο αιώνα π.Χ., γραμμένα με την ιβηρική γραφή. Φαίνεται να αποκόπηκαν από τις υπόλοιπες κελτικές διαλέκτους/γλώσσες σχετικά νωρίς.
Οι ηπειρωτικές κελτικές γλώσσες σβήνουν
Οι ηπειρωτικές κελτικές γλώσσες έσβησαν από την Ευρώπη ως το τέλος του 6ου αιώνα μ.Χ. Πρόλαβαν όμως να είναι γλώσσα Ρωμαίων πολιτών και Χριστιανών, πριν υποκύψουν στα λατινικά και τα πρωτο-γερμανικά. Σε όλο το διάστημα από την επέκταση των Ρωμαίων βόρεια και δυτικά, και τη μεγάλη μετανάστευση των λαών, καθώς και το ελληνόφωνο Βυζάντιο ανατολικά, τα ηπειρωτικά κελτικά έφθιναν και υποχωρούσαν μέχρι που υπέκυψαν και εξαφανίστηκαν. Στην Βρετανία και την Ιρλανδία όμως δεν έσβησαν ποτέ. Εξελίχθηκαν όμως με περίεργο και θαυμαστό τρόπο, που θα δούμε αμέσως παρακάτω.
Οι νησιωτικές κελτικές γλώσσες
Τον 4ο αιώνα μ.Χ. στην κυρίως Ευρώπη οι κελτικές γλώσσες δεν έχουν καμία ελπίδα να επιβιώσουν. Είχαν όμως προηγουμένως επεκταθεί στη Βρετανία και την Ιρλανδία, όπου τα λατινικά δεν κατάφεραν να τις σβήσουν. Εκεί, απομονωμένα, τα κελτικά άρχισαν να αλλάζουν με τρόπους που θα τα μεταμόρφωναν από μια ομάδα τυπικών ινδοευρωπαϊκών γλωσσών σε κάτι πολύ πρωτότυπο για τα δεδομένα της Ευρώπης. Πρόκειται λοιπόν για τις νησιωτικές κελτικές γλώσσες, που χωρίζονται στις γοϊδελικές (ιρλανδικά, σκωτικά γαελικά και μανξ) και τις βρυθονικές (ουαλικά, κορνουαλικά και βρετονικά). Από όλες τις νησιωτικές κελτικές γλώσσες έχουμε πλούσιες μαρτυρίες και ευρύτατο κόρπους, ειδικά όμως από τα ιρλανδικά και τα ουαλικά.
Κοινά στοιχεία των νησιωτικών κελτικών γλωσσών είναι οι αλλαγές αρχικών συμφώνων στις λέξεις, εν μέρει με την ίδια σημασία που έχουν σε μας οι καταλήξεις, το ρήμα να βρίσκεται πρώτο στην πρόταση, τα επίθετα να ακολουθούν τα ουσιαστικά, οι κλιτές προθέσεις, η ύπαρξη ξεχωριστών τύπων ρημάτων σε αρνήσεις και ερωτήσεις, έλλειψη ρημάτων όπως το «έχω», έλλειψη «ναι» και «όχι» στις γοϊδελικές γλώσσες κ.α.
Γοϊδελικές γλώσσες – ιρλανδικά
Όλες οι γοϊδελικές γλώσσες ξεκίνησαν από τα ιρλανδικά, που μας πρωτομαρτυρούνται γύρω στον 4ο αιώνα μ.Χ. στις όγκαμ (ogham) επιγραφές. Η γραφή όγκαμ, εμπνευσμένη από το λατινικό αλφάβητο είναι αξιοσημείωτη, επειδή γράφεται στις γωνίες πέτρινων στηλών, με τα γράμματα να διασταυρώνονται με τις γωνίες της πέτρας. Τα ιρλανδικά που συναντάμε δεν είναι ακόμα πολύ παράξενα. Δείχνουν να έχουν καταλήξεις και οι ήχοι τους είναι λίγοι και καθαροί. Στους αμέσως επόμενους αιώνες πρόκειται να αλλάξουν ριζικά.
Από τον 6ο αιώνα σιγά σιγά οι Ιρλανδοί υιοθετούν το λατινικό αλφάβητο, που θα αποδειχθεί δύσκολο να το προσαρμόσουν στην ραγδαία εξελισσόμενη γλώσσα τους, και θα προκύψει ένα περίπλοκο σύστημα ορθογραφίας, με 18 λατινικούς χαρακτήρες να κωδικοποιούν γύρω στους 60 ιρλανδικούς φθόγγους. Οι αλλαγές είναι όντως ραγδαίες· Σε πρώιμη επιγραφή όγκαμ συναντάμε το όνομα LUGUDECCAS, ενώ μετά από δυο αιώνες το ξανασυναντάμε LUGUDUC και τέλος με λατινικούς χαρακτήρες το συναντάμε ως Luigdech. Η δε προφορά έχει γίνει απο «λούγκουντεκκας» «λούγδιεχ». Η αλλαγή αυτή είναι αποτέλεσμα τριών διαδικασιών που σάρωσαν τα κελτικά της Ιρλανδίας: εξασθένιση, ουράνωση και αποκοπή/συγκοπή.
Φωνολογικές αλλαγές στα αρχαία ιρλανδικά
Το παράδειγμα που είδαμε παραπάνω, του ονόματος Luigdech δείχνει τα τρία φωνολογικά φαινόμενα καθαρά. Πρώτον, ανάμεσα σε φωνήεντα τα σύμφωνα των ιρλανδικών μαλάκωσαν: έπαθαν εξασθένιση, δηλαδή από κλειστά γίναν τριβόμενα, το «γκ» έγινε «γ», το «ντ» «δ», και το «κ» «χ». Μαζί με αυτά το «γκ» και το «ντ», και τα δύο δίπλα στο πρόσθιο «ε», ουρανώθηκαν και γίναν «γι» «δι». Η τελευταία διαδικασία ήταν αυτή της αποκοπής/συγκοπής, κάθε δεύτερη άτονη συλλαβή χανόταν: LUGUDECCAS>LUG(U)DEC>Luigdech. Το «i» στο Luigdech απλά δείχνει ότι τα «gd» είναι ουρανικά.
Τα ιρλανδικά μέχρι τώρα ήταν μια τυπική ινδοευρωπαϊκή γλώσσα με περίπλοκο σύστημα καταλήξεων. Καθώς άλλαζαν φωνολογικά, οι καταλήξεις κι αυτές άλλαζαν, και προκαλούσαν αλλαγές στις επόμενες λέξεις: εξασθένηση των επόμενων συμφώνων, ουρανικοποιήσεις, ρινικοποιήσεις, δασύνσεις, που μέχρι τότε ήταν απλά αθώες αλλαγές στην προφορά. Όμως συγκοπές και αποκοπές έκαναν πολλές από τις καταλήξεις να χαθούν ή να μικρύνουν. Το τελικό αποτέλεσμα καθώς χανόντουσαν συλλαβές και καταλήξεις ήταν οι αρχικές αλλαγές στα σύμφωνα να αποκτήσουν γραμματική σημασία και να συμβαίνουν από μόνες τους, χωρίς να υπάρχει κάποιος προφανής λόγος. Αυτό το φαινόμενο είναι σημαντικό στη γραμματική όλων των νησιωτικών κελτικών γλωσσών.
Ο παρακάτω πίνακας δείχνει την κλήση ορισμένων ουσιαστικών στα μεσαιωνικά ιρλανδικά, με τα γράμματα L, N και H να δείχνουν αν η λέξη προκαλεί στην επόμενη εξασθένηση, ρινικοποίηση ή δάσυνση αντίστοιχα. Όπως δείχνει ο πίνακας, στα ουσιαστικά, το γένος, ο αριθμός, η πτώση και η κλίση μιας λέξης παίζουν ρόλο σε τι αλλαγή θα προκληθεί. Τέτοιες αλλαγές συμβαίνουν σε όλα τα μέρη του λόγου και όχι μόνο σε ουσιαστικά.
Γαελικά και μανξ
Οι Ιρλανδοί επεκτάθηκαν στα βόρεια της Βρετανίας και στη νήσο Μαν από πολύ νωρίς. Μαζί τους πήραν και τα ιρλανδικά. Από τα μεσαιωνικά ιρλανδικά του 12ου αιώνα διαφοροποιούνται σταδιακά οι δύο άλλες γοϊδελικές γλώσσες: τα σκωτικά γαελικά και τα μανξ. Κληρονομούν όλα τα περίπλοκα γραμματικά και φωνολογικά στοιχεία των ιρλανδικών και δεν διαφέρουν πάρα πολύ από αυτά, δανείζονται όμως αρκετό σκανδιναβικό λεξιλόγιο. Γενικά τα γαελικά και τα μανξ, μαζί και με τα σύγχρονα ιρλανδικά έχουν λίγο πιο απλή γραμματική από τα μεσαιωνικά ιρλανδικά πού είδαμε. Χάνουν κάποιες πτώσεις και το ουδέτερο γένος στα ονόματα, και το ρηματικό τους σύστημα έχει πιο απλή δομή. Τα γαελικά έχουν ορθογραφία παρόμοια με των ιρλανδικών, ενώ τα μανξ έχουν ορθογραφία βασισμένη στα αγγλικά.
Η κατάσταση των γοϊδελικών γλωσσών σήμερα
Η πορεία προς εξαφάνιση που ήδη είδαμε στις ηπειρωτικές γλώσσες ποτέ δεν σταμάτησε, αν και για τις νησιωτικές κελτικές γλώσσες φαίνεται να άργησε. Με την εγκατάσταση γερμανικών φύλων στη Βρετανία, τα γοϊδελικά της Σκωτίας άρχισαν να δέχονται πίεση ήδη από τον μεσαίωνα, και σήμερα έχουν εκτοπιστεί από όλη τη νότια Σκωτία. Μιλιούνται από μικρές κοινότητες στα βορειοδυτικά με 20-30.000 ομιλητές, που μιλάνε και αγγλικά. Τα μανξ, που μιλιόντουσαν στη νήσο Μαν, έχουν εξαφανιστεί, αν και γίνεται προσπάθεια να αναβιωθούν.
Τα ιρλανδικά είναι η μόνη γοϊδελική γλώσσα με επίσημο στάτους, ως εθνική γλώσσα της Ιρλανδίας καθώς και ως μία από τις επίσημες γλώσσες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μιλιούνται κυρίως σε μικρές περιοχές της δυτικής Ιρλανδίας που ονομάζονται Gaeltacht. Από όλες τις γοϊδελικές γλώσσες έχουν την μεγαλύτερη πιθανότητα να επιβιώσουν, μιας και διδάσκονται σε όλα τα σχολεία. Δεν έχουν όμως πολλούς φυσικούς ομιλητές, με μόνο περίπου 75.000 άτομα να μιλάνε τη γλώσσα καθημερινά. Δεν υπάρχουν ομιλιτές των ιρλανδικών που να μη μιλάνε και αγγλικά. Όλες οι γοϊδελικές γλώσσες κυνδινεύουν σήμερα με εξαφάνιση υπό την πίεση των αγγλικών.
Βρυθονικές γλώσσες – ουαλικά
Οι βρυθονικές γλώσσες γεννήθηκαν στη Βρετανία, όπου τις έφεραν οι Κέλτες στην εποχή του χαλκού ή του σιδήρου. Γύρω στον 5ο αιώνα μ.Χ. πιθανολογείται πως άρχισε η κοινή βρυθονική να διασπάται και να διαφοροποιείται, καθώς δεχόταν πίεση από τα νεόφερτα γερμανικά φύλα. Η γλώσσα που, από σχετικά νωρίς, διαθέτει ευρύ κόρπους είναι τα ουαλικά, που μας πρωτομαρτυρούνται τον 8ο αιώνα. Όπως και στις γοϊδελικές γλώσσες, υπάρχει σύστημα αλλαγής αρχικών συμφώνων, που δημιουργήθηκε υπό παρόμοιες συνθήκες και ισχύει σε όλες τις βρυθονικές γλώσσες. Τα μεσαιωνικά ουαλικά δεν έχουν αλλάξει πολύ μέχρι σήμερα, και ένας μορφωμένος ουαλός μπορεί να τα καταλάβει με λίγη προσπάθεια. Σήμερα τα ουαλικά μιλιούνται από 700.000 κόσμο και είναι η μόνη κελτική γλώσσα που δεν κινδυνεύει από εξαφάνιση. Είναι επίσημη γλώσσα στην Ουαλία παράλληλα με τα αγγλικά.
Κορνουαλικά και Βρετονικά
Τα κορνουαλικά μας πρωτομαρτυρούνται τον 9ο αιώνα μ.Χ και μιλιόντουσαν στην Κορνουάλη και το Ντέβον. Σταδιακά υποχώρησαν δυτικά καθώς τα αγγλικά τα παραμέριζαν. Από τον Μεσαίωνα ο αριθμός των ομιλητών σταθερά ελαττώνεται και το ως το τέλος του 18ου αιώνα τα κορνουαλικά εξαφανίστηκαν. Σήμερα γίνεται προσπάθεια αναβίωσης, και υπάρχουν 577 ομιλητές. Τα κορνουαλικά και τα βρετονικά έχουν τα ίδια νησιωτικά κελτικά γνωρίσματα που έχουν και τα ουαλικά.
Κοντινή σχέση με τα κορνουαλικά έχουν τα βρετονικά, που πήραν την πρώτη τους μορφή στην ίδια περιοχή, αλλά καθώς οι κελτόφωνοι πληυθσμοί δεχόντουσαν πιέσεις από τους γερμανόφωνους γύρω στον 8ο αιώνα, οι ομιλητές τους διέφυγαν στη Βρετάνη στη σημερινή Γαλλία. Τα βρετονικά μας πρωτομαρτυρούνται τον 9ο αιώνα, και, ως τον 12ο αιώνα, έχαιραν επίσημου στάτους. Από τον 12ο αιώνα και μετά άρχισαν να παραμερίζονται από τα γαλλικά, και να υποχωρούν δυτικά. Σήμερα μιλιούνται από 225.000 κόσμο περίπου, που όλοι επίσης μιλάνε και γαλλικά.
Βρίσκονται σε σοβαρό κίνδυνο εξαφάνισης, μιας και οι περισσότεροι ομιλητές τους είναι γέροι. Από τις αρχές ως τα μέσα του 20ου αιώνα θεωρήθηκαν οπισθοδρομικά από τους ίδιους τους ομιλητές τους, που συχνά δεν τα μετέφεραν στα παιδιά τους, ενώ στο εκπαιδευτικό σύστημα υπήρχε πολύ σκληρή καταπίεση κατά της γλώσσας. Σήμερα όμως η στάση των ομιλητών τους έχει αλλάξει και υπάρχουν σχολεία που διδάσκουν εν μέρει ή αποκλειστικά τα μαθήματά τους στα βρετονικά.
Θα μπορούσαμε να κάνουμε μαύρο χιούμορ και να πούμε ότι το «εθνικό σπορ» των Κελτών είναι να «υποχωρούν δυτικά». Τώρα, στις αρχές του 21ου αιώνα, βλέπουμε μπροστά στα μάτια μας ίσως την τελική σκηνή ενός γλωσσικού θρίλερ που ξεκίνησε πριν από δύο χιλιάδες χρόνια. Οι κελτικές γλώσσες, γλώσσες πολεμιστών, γεωργών, μοναχών και βάρδων, που τόσο είχαν εξαπλωθεί στην Ευρώπη, σήμερα δίνουν μάχη να επιβιώσουν, και κάποιες από αυτές ίσως να μη δούνε τον 22ο αιώνα. Ευτυχώς σήμερα έχουμε πλούσιο κόρπους και γραπτό και οπτικοακουστικό. Έτσι, δεν θα σβήσουν τελείως. Φυσικά κάτι που θα μπορούσε να τις σώσει θα ήταν να τις μελετάει πιο πολύς κόσμος, οπότε μη διστάσεις φίλε γλωσσόφιλε να μάθεις καμμιά φρασούλα. Slán agat!
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Gaulish language. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org/wiki/Gaulish_language
Lepontic language. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org/wiki/Lepontic_language
Celtiberian language. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org/wiki/Celtiberian_language
Irish language. Ανακτήθηκε από /en.wikipedia.org/wiki/Irish_language
Scottish Gaelic. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org/wiki/Scottish_Gaelic
Manx language. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org/wiki/Manx_language
Welsh language. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org/wiki/Welsh_language
Cornish language. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org/wiki/Cornish_language
Breton language. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org/wiki/Breton_language
Celtic language. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org/wiki/Celtic_languages
Ball, M. J. and Müller N. (2010), The Celtic Languages (2nd edition), New York, Routledge
