Μάσκα: Ένα βλέμμα στην ιστορία
Από την αρχαιότητα έως και σήμερα, η μάσκα αποτελεί ένα παγκόσμιο σύμβολο και ένα αναπόσπαστο κομμάτι πολλών και διαφορετικών πολιτισμών, που άνθισαν σε όλες τις περιοχές του πλανήτη. Αλλάζοντας εμφάνιση, χρήση και συμβολισμό, στη διάρκεια του χρόνου, οι μάσκες, ή αλλιώς προσωπεία, αξιοποιούνται καθολικά, ικανοποιώντας την ανάγκη του ανθρώπου για μεταμφίεση και αλλαγή ταυτότητας.
Στα πρώτα στάδια της εμφάνισης και εξέλιξής της, η μάσκα απαντάται σε ιερά μυστήρια και αποτυπώνει την προσπάθεια του ανθρώπου να προσεγγίσει το υπερβατικό και να ταυτιστεί με το θείο. Επομένως, η χρήση της μάσκας υπήρξε, αρχικά, συνυφασμένη με τις αρχαίες τελετές και η αξία της, ως ιερό αντικείμενο, ανάγεται στον συμβολικό της χαρακτήρα, καθώς, υπήρξε μέσο για την επικοινωνία του ανθρώπου με πνεύματα και θεότητες.
Ιστορικά, η χρήση προσωπείου υπήρξε διαδεδομένη στην Αρχαία Ελλάδα, στην Αίγυπτο, σε διάφορους ιθαγενείς πολιτισμούς, την Κίνα, την Αφρική και αλλού. Επιπλέον, οι μάσκες αξιοποιούνται σε ποίκιλες μορφές θεατρικής έκφρασης, όπως το αρχαίο ελληνικό θέατρο και τα διονυσιακά δρώμενα, το θέατρο δρόμου της Commedia dell Arte, το θέατρο Νο και Καμπούκι της Ιαπωνίας κ.α. Μάσκες χρησιμοποιούνται και στη διάρκεια του καρναβαλιού, που, ως έθιμο, εμφανίζεται ήδη από τα μεσαιωνικά χρόνια.
Τα μορφολογικά στοιχεία της μάσκας προέρχονται από φυσικές, κυρίως, μορφές και κατηγοριοποιούνται ως ανθρωπομορφικές και θηριομορφικές. Συνήθως αναπαριστούν υπερφυσικά όντα, προγόνους, η φανταστικές φιγούρες. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή της μάσκας, ήταν ξύλο, μέταλλο, όστρακα, φελλός, ελεφαντόδοντο, πηλός, πέτρα, φτερά, δέρμα, γούνα, χαρτί, ύφασμα και κέρατα.
Οι μάσκες, τέλος, δύναται να διακριθούν σε κατηγορίες, αναφορικά με τον σκοπό, τον οποίο επιτελούν, όπως μάσκες που μεταμορφώνουν, που αποκρύπτουν, κωμικά ή τρομακτικά προσωπεία κ.α. Μερικά από τα ευρέως γνωστά είδη είναι τα προσωπεία ιερού χαρακτήρα, που χρησιμοποιούνται σε τελετουργικά δρώμενα και τελετές μύησης, οι νεκρικές και πολεμικές μάσκες, οι θεατρικές μάσκες χαρακτήρων και οι μάσκες των εορτών και της Αποκριάς.
Αφρικάνικες μάσκες: Παράδοση και συμβολισμός
Οι μάσκες διαδραματίζουν, εξίσου, εξέχοντα ρόλο στον πολιτισμό των ιθαγενών και πρωτόγονων λαών της Αφρικής. Οι αφρικάνικες μάσκες είναι κυρίως γνωστές για την ιδιαιτερότητα της εμφάνισής τους, όπως και για τον ιερό και συμβολικό τους χαρακτήρα. Απεικονίζοντας, πότε, θεϊκά στοιχεία και πνεύματα αποθανόντων προγόνων και, πότε, ιερά πλάσματα και ζώα, τα προσωπεία αποτελούν σημαντικό κομμάτι της παράδοσης της Αφρικής, που επιβιώνει έως και την σύγχρονη εποχή.
Οι μάσκες ποικίλουν, αναφορικά με τις διαφορές μεταξύ των λαών, που τις χρησιμοποιούν. Ωστόσο, ορισμένα χαρακτηριστικά παραμένουν κοινά, όπως, το πνευματικό και θρησκευτικό περιεχόμενο της μάσκας και η χρήση της. Συγκεκριμένα, τα αφρικάνικα προσωπεία χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια παραδοσιακών τελετών και κοινωνικών ή θρησκευτικών εκδηλώσεων, κυρίως από μάγους, ιερείς και αρχηγούς, ενισχύοντας την ατμόσφαιρα τελετουργίας, που δημιουργείται στην ομήγυρη.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα των αφρικάνικων παραδοσιακών τελετών είναι οι γιορτές της συγκομιδής και της γονιμότητας, η γέννηση και η ενηλικίωση, οι τελετές έναρξης και λήξης πολέμου, ο εορτασμός της ειρήνης, ο θάντος και η ταφή. Οι εν λόγω τελετές απαιτούν, συχνά, το κάλεσμα των θεών ή πνευμάτων και συνοδεύονται πάντοτε από ειδική ενδυμασία, χορό και μουσική.
Στο συμβολικό επίπεδο, το άτομο που φορά μια τελετουργική μάσκα χάνει εννοιολογικά την ανθρώπινη ζωή του και μετατρέπεται στο πνεύμα που αντιπροσωπεύει η ίδια η μάσκα. Αυτή η μετατροπή του ατόμου σε πνεύμα απαντάται σε όλες τις αφρικάνικες κουλτούρες και ενισχύεται, συνήθως, από άλλες πρακτικές, όπως, συγκεκριμένους τύπους μουσικής και χορού, ή τελετουργικά κοστούμια που συμβάλλουν στην απόρριψη της ανθρώπινης ταυτότητας του ατόμου, που φορά τη μάσκα.
Επιπλέον, ο φορέας της μάσκας πιστεύεται ότι έχει την ικανότητα να επικοινωνήσει με τη μορφή, που η μάσκα απεικονίζει, ή ότι κατέχεται από αυτήν. Επομένως, η μάσκα και ο φορέας της αποτελούν, ένα είδος μέσου, που επιτρέπει το διάλογο μεταξύ της κοινότητας και των πνευμάτων της φύσης, των θεών και των νεκρών.
Αφρικάνικες μάσκες: Κατασκευή και μορφολογικά στοιχεία
Το υλικό, που χρησιμοποιείται, κυρίως, για την κατασκευή των αφρικάνικων προσωπείων είναι το ξύλο, αν και ενδέχεται να χρησιμοποιηθεί, εξίσου, μια μεγάλη ποικιλία άλλων στοιχείων, όπως ελαφριά πέτρα, μέταλλα και διαφορετικοί τύποι υφασμάτων ή κεραμικά. Μερικές μάσκες είναι βαμμένες και άλλες στολισμένες με διακοσμητικά αντικείμενα, που εφαρμόζονται στην επιφάνεια της μάσκας, όπως τρίχες ζώων, κέρατα ή δόντια, κοχύλια, σπόροι, άχυρο και φτερά. Τα μαλλιά των ζώων ή το άχυρο χρησιμοποιούνται συχνά για τα μαλλιά ή τα γένια μιας μάσκας. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η δημιουργία μασκών είναι μια τέχνη που μεταδίδεται από πατέρα σε γιο, μαζί με τη γνώση των συμβολικών εννοιών, που μεταδίδονται μέσα από αυτές.
Δεδομένου ότι κάθε μάσκα έχει ένα συγκεκριμένο πνευματικό νόημα, οι περισσότερες παραδόσεις περιλαμβάνουν πολλά διαφορετικά είδη μάσκας. Τα προσωπεία σχηματίζουν συνήθως τη μορφή ενός ανθρώπινου προσώπου ή κάποιου ζώου, ενώ, μερικές φορές, αποδίδουν μια εξαιρετικά αφηρημένη μορφή. Η καλλιτεχνική ποιότητα και η πολυπλοκότητα μιας μάσκας αντικατοπτρίζει την σχετική σημασία του απεικονιζόμενου πνεύματος στα συστήματα πεποιθήσεων ενός συγκεκριμένου λαού. Για παράδειγμα, οι απλούστερες μάσκες, όπως το Kple Kple των Baoulé συνδέονται με μικρά πνεύματα.
Η έλλειψη ρεαλισμού σε ορισμένες αφρικάνικες μάσκες δικαιολογείται από το γεγονός ότι οι περισσότεροι πολιτισμοί διακρίνουν την ουσία ενός θέματος από την εμφάνισή του, θεωρώντας το πρώτο σαν το πραγματικό αντικείμενο της καλλιτεχνικής αναπαράστασης. Ένα ακραίο παράδειγμα δίνεται από τις μάσκες Νwantantay της φυλής των Bwa, που αντιπροσωπεύουν τα ιπτάμενα πνεύματα του δάσους. Δεδομένου ότι αυτά τα πνεύματα θεωρούνται αόρατα, οι αντίστοιχες μάσκες αποτυπώνουν αφηρημένες, καθαρά γεωμετρικές μορφές.
Τα κομψά στοιχεία της εμφάνισης μιας μάσκας κωδικοποιούνται από την παράδοση και μπορεί, είτε, να προσδιορίζουν μια συγκεκριμένη κοινότητα, είτε, να μεταφέρουν έννοιες και ηθικές αξίες. Για παράδειγμα, οι μάσκες, που έχουν τα μάτια τους μισόκλειστα, συμβολίζουν μια ειρηνική στάση, αυτοέλεγχο, υπομονή και ταπεινότητα. Ένα ευρύ, προεξέχον μέτωπο αντιπροσωπεύει τη σοφία. Τα μεγάλα πτερύγια και τα στόματα αντιπροσωπεύουν εξουσία και δύναμη, ενώ, οι μάσκες με στρογγυλά μάτια συμβολίζουν την εγρήγορση και τον θυμό.
Μάσκες ζώων, γυναικείας ομορφιάς και προγόνων
Τα ζώα αποτελούν κοινό θέμα σε όλες αφρικάνικες μάσκες. Τις περισσότερες φορέςμ τα προσωπεία αντιπροσωπεύουν το πνεύμα ενός ζώου, έτσι, ώστε ο φορέας της μάσκας να συνομιλεί μαζί του, ζητώντας, για παράδειγμα, από τα άγρια θηρία να μείνουν μακριά από την κοινότητα. Σε πολλές περιπτώσεις, ωστόσο, ένα ζώο αποτελεί, επίσης, ένα σύμβολο ειδικών δυνατοτήτων και χαρακτηριτικών. Κατά τον τρόπο αυτό, τα βουβάλια, συνήθως, συμβολίζουν τη δύναμη και οι αντιλόπες έχουν θεμελιώδη ρόλο σε πολλούς πολιτισμούς της περιοχής του Μάλι, ως εκπρόσωποι της γεωργίας και της ανάπτυξης.
Μια κοινή παραλλαγή είναι η σύνθεση πολλών διακριτών χαρακτηριστικών, προερχόμενων από διάφορα ζώα, σε μία μόνο μάσκα. Η συγχώνευση στοιχείων από πολλά ζώα είναι, μερικές φορές, ένα μέσο για την αναπαράσταση της ασυνήθιστης, εξαιρετικής αρετής ή υψηλής κατάστασης. Για παράδειγμα, οι λαοί Senufo της Ακτής του Ελεφαντοστού έχουν μάσκες, με τις οποίες γιορτάζουν την εξαιρετική δύναμη της κοινωνίας, συγχωνεύοντας τρία διαφορετικά σύμβολα «κινδύνου»: κέρατα αντιλόπης, δόντια κροκοδείλων και κυνόδοντες.
Ένα άλλο κοινό θέμα, που εμφανίζεται στις αφρικάνικες μάσκες είναι το γυναικείο πρόσωπο, βασισμένο, συνήθως, στο ιδανικό μιας συγκεκριμένης κουλτούρας για τη γυναικεία ομορφιά. Οι γυναικείες μάσκες των Punu, για παράδειγμα, έχουν μακριές καμπύλες βλεφαρίδες, μάτια σε σχήμα αμυγδάλου, λεπτό πηγούνι και παραδοσιακά στολίδια στα μάγουλά τους. Σε πολλές περιπτώσεις λαών, η χρήση μάσκας που αντιπροσωπεύει τη γυναικεία ομορφιά προορίζεται αυστηρά για τους άνδρες.
Δεδομένου ότι ο σεβασμός των προγόνων είναι ένα θεμελιώδες στοιχείο των περισσότερων παραδοσιακών πολιτισμών της Αφρικής, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι νεκροί είναι επίσης κοινό θέμα για μάσκες. Ένα πολύ γνωστό παράδειγμα είναι η μάσκα Mwana pwo (κυριολεκτικά, «νεαρή γυναίκα») των Chokwe, που συνδυάζει στοιχεία γυναικείας ομορφιάς, με στοιχεία θανάτου. Η μάσκα αυτή απεικονίζει μια γυναίκα πρόγονο, που πέθανε νέα και απαντάται σε τελετές περιτομής και γιορτές, που σχετίζονται με την ανανέωση της ζωής.
Καθώς ο σεβασμός των νεκρών συνδέεται συχνότερα με τη γονιμότητα και την αναπαραγωγή, πολλές μάσκες νεκρών προγόνων έχουν επίσης σεξουαλικά σύμβολα. Μια ειδική κατηγορία για τις μάσκες προγόνων είναι αυτές που σχετίζονται με αξιοσημείωτους, ιστορικούς ή θρυλικούς ανθρώπους, του εκάστοτε λαού.
Οι αφρικάνικες μάσκες στο σήμερα
«Οι αφρικάνικες μάσκες δεν σε κάνουν αόρατο, Δεν κρύβουν, δεν μεταμφιέζουν. Οι θεοί, που στην Αφρική δημιούργησαν την ανθρώπινη ζωή, στέλνουν τις μάσκες για να μεταδώσουν ενέργεια στα παιδιά τους. Η μάσκα με τα κέρατα ταύρου δίνει δύναμη, της ανατιλόπης δίνει φτερά στα πόδια, εκείνη με την προβοσκίδα του ελέφαντα σε κάνει να έχεις αντοχή, κι εκείνη με τα φτερά σε κάνει να πετάς. Όταν μια μάσκα σπάσει, ο καλλιτέχνης τη φτιάχνει πάλι, ώστε το πνεύμα να μην μείνει άστεγο και ο κόσμος αβοήθητος.» Eduardo Galeano
Οι μάσκες είναι ένα από τα στοιχεία της αφρικάνικης τέχνης, που έχουν, προφανώς, επηρεάσει την ευρωπαϊκό και δυτικό πολιτισμό. Κατά τον 20ο αιώνα, καλλιτεχνικά κινήματα όπως ο κυβισμός , ο φοβισμός και ο εξπρεσιονισμός, συχνά, έχουν εμπνευστεί από την τεράστια κληρονομιά, που προσφέρεται από την κουλτούρα της Αφρικής και τα προσωπεία.
Καλλιτέχνες, όπως ο Pablo Picasso, που υπήρξαν ισχυρά επηρεασμένοι από τη γκροτέσκα και αφηρημένη μορφή της αφρικανικής μάσκας, κατάφεραν, μέσω του έργου τους να φέρουν το δυτικό κόσμο ένα βήμα πιο κοντά στην κουλτούρα των ιθαγενών πολιτισμών. Ωστόσο, μέσα από τη δυτική οπτική, η τέχνη της Αφρικής τείνει να περιορίζεται στην παρουσίαση εκθεμάτων, εντός των μουσείων και των γκαλερί, με αποτέλεσμα, οι αφρικάνικες μάσκες να στερούνται σημαντικά την παραδοσιακή σημασία τους και την χρησιμότητά τους, ως ιερά σύμβολα, που μετουσιώνουν την πολιτισμική κληρονομιά και τα ήθη των αφρικάνικων λαών.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο αυτό:
Traditional African Masks, Δημοσιεύτηκε από: https://en.wikipedia.org/wiki/Traditional_African_masks (Τελευταία προβολή: 20/12/2020)
Όταν οι Θεοί αλλάζουν πρόσωπο- Αφρικάνικες μάσκες, Παναγιώτης Καμπάνης, Δημοσιεύτηκε από: https://cityculture.gr/otan-i-thei-allazoun-prosopo-afrikanikes-maskes/ (Τελευταία προβολή: 20/12/2020)
” Η ιστορία της μάσκας! ” Δημοσιεύτηκε από: https://www.verianet.gr/single_post.php?bid=25105 (Τελευταία προβολή: 20/12/2020)
Eduardo G, ΚΑΘΡΕΦΤΕΣ μια σχεδόν παγκόσμια ιστορία, Μτφ: Ισμήνη Κανσή, Εκδόσεις: Πάπυρος, 2009
