Η κυπριακή τραγωδία
20 Ιουλίου 1974. Σε πολλά χωριά και ξωκλήσια της Κύπρου οι Ελληνοκύπριοι γιόρταζαν τον Προφήτη Ηλία, ευκαιρία για καλοκαιρινό πανηγύρι. Η τουρκική εισβολή με το κωδικό όνομα Αττίλας Ι ξεκίνησε 5 μέρες μόλις μετά το πραξικόπημα και την ανατροπή του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου. Το πραξικόπημα -οργανωμένο από την χούντα της Αθήνας- δίνει την αφορμή στον τουρκικό στρατό να επέμβει. Σύμφωνα με το άρθρο 4 της «Συνθήκης των Εγγυήσεων» οι εγγυήτριες δυνάμεις -Ελλάδα και Τουρκία- έχουν δικαίωμα να επέμβουν στο νησί αν νιώσουν πως διακυβεύεται το status quo. Η Τουρκία εισβάλει, λοιπόν, στη βόρεια Κύπρο σε μια «επιχείρηση ειρήνευσης της Κύπρου», όπως την ονόμασε. Μέσα σε τρεις μέρες οι Τούρκοι καταλαμβάνουν το 3% της Μεγαλονήσου, ήτοι την Κερύνεια και τη γύρω περιοχή.
Μέσα σε αυτή την πολεμική ατμόσφαιρα, οι πραξικοπηματικές κυβερνήσεις τόσο της Αθήνας όσο και τη Κύπρου καταρρέουν. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας που συγκροτείται προσπαθούν με διαπραγματεύσεις να διαχειριστούν την κρίση. Όταν οι συνομιλίες στη Γενεύη καταρρέουν, η Τουρκία εισβάλει για δεύτερη φορά στην Κύπρο, στις 14 Αυγούστου 1974. Ήταν η επιχείρηση Αττίλας ΙΙ που έληξε με την κατάληψη του 36,2 % του νησιού. Από τότε το βόρειο τμήμα της Κύπρου τελεί υπό τουρκική κατοχή.
Αγνοούμενοι: πόνος άσβηστος για δεκαετίες
Οι επιχειρήσεις Αττίλας Ι και ΙΙ άφησαν πίσω τους περίπου 3.000 νεκρούς, 120.000 εκτοπισμένους Ελληνοκυπρίους, 20.000 εγκλωβισμένους και 45.000 Τουρκοκύπριους πρόσφυγες. Πλάι στα νούμερα αυτά, ακόμη ένα που συνεχίζει να πονά: 1.619, ένας αριθμός που έγινε σύμβολο. Πρόκειται για τον αρχικό αριθμό αγνοούμενων προσώπων, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται άμαχοι, γυναίκες και παιδιά. Ορίζονται ως αγνοούμενοι καθώς κατά τη διάρκεια και μετά την τουρκική εισβολή τα άτομα αυτά εξαφανίζονται σε περιοχές κατεχόμενες από τους Τούρκους. Για πολλά από αυτά τα άτομα υπάρχουν μαρτυρίες πως συνελήφθησαν από Τούρκους στρατιώτες ή ένοπλες ομάδες Τουρκοκυπρίων και κρατήθηκαν σε τουρκικές φυλακές. 29 Οκτωβρίου 1974 απελευθερώθηκε και ο τελευταίος Ελληνοκύπριος αιχμάλωτος. Η μέρα αυτή έχει επιλεγεί ως Ημέρα Αγνοούμενου.
Η Ελληνοκυπριακή πλευρά έθεσε το θέμα των αγνοούμενων ως θέμα ανθρωπιστικό και ως εκ τούτου θέμα προτεραιότητας. Ωστόσο, η τουρκική πλευρά κώφευε στις εκκλήσεις να δοθούν στοιχεία και με διάφορες προφάσεις αρνούνταν ακόμη και να συζητήσει το θέμα. Ουσιαστικά αρνούνταν την ύπαρξη αιχμαλώτων ή την κράτηση οποιουδήποτε, την ίδια στιγμή που Ελληνοκύπριοι οδηγούνταν σε φυλακές εντός τουρκικού εδάφους, μέχρι τα Άδανα. Ωστόσο, χάρη στις προσπάθειες του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού έγινε εφικτό να εντοπιστούν και να απελευθερωθούν 8 αγνοούμενοι, όλοι κρατούμενοι σε φυλακές της Κύπρου. Ο τελευταίος αιχμάλωτος βρέθηκε από τις κυπριακές αρχές και απελευθερώθηκε τον Οκτώβρη του 1976.
Οι διεθνείς πιέσεις
Η άρνηση της Τουρκίας για συνεργασία ώθησε διεθνείς οργανισμούς να πάρουν θέση. Έτσι, το 1977, ο τότε Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, Κουρτ Βάλντχαϊμ εισηγήθηκε τη δημιουργία μιας Διερευνητικής Επιτροπής. Θα χρειαστεί να περάσουν 4 χρόνια και να φτάσουμε στο 1981, οπότε μετά από διεθνείς πιέσεις η τουρκική πλευρά αποδέχεται τη σύσταση μιας Διερευνητικής Επιτροπής για τους αγνοούμενους της Κύπρου, γνωστή ως ΔΕΑ. Η επιτροπή είναι τριμελής και απαρτίζεται από ένα μέλος του ΟΗΕ και ένα μέλος από κάθε κοινότητα. Σκοπός να διερευνήσει και να ενημερώσει τις οικογένειες των αγνοούμενων, Ελληνοκύπριων και Τουρκοκύπριων. Οι 492 Τουρκοκύπριοι αγνοούμενοι αφορούσαν τις διακοινοτικές ταραχές του 1963-64.
Παρά τη σύσταση της επιτροπής, η τουρκική πλευρά αρνούνταν να συνεργαστεί για πάνω από 20 χρόνια, δηλώνοντας πως οι αγνοούμενοι Ελληνοκύπριοι και Ελλαδίτες θα πρέπει να θεωρούνται νεκροί, πεσόντες στο πεδίο της μάχης. Ισχυρισμοί που προσέκρουαν σε μαρτυρίες σύμφωνα με τις οποίες η τελευταία φορά που εθεάθησαν ζωντανοί οι αγνοούμενοι ήταν κατά τη στιγμή της σύλληψής τους από τον τουρκικό στρατό ή παραστρατιωτικές οργανώσεις. Ο θάνατος στο πεδίο της μάχης δεν εξηγούσε επίσης τα αγνοούμενα παιδιά και γυναίκες. Πάντως, τόση ήταν η ζέση της τουρκικής πλευράς να κλείσει το ζήτημα των αγνοούμενων που ονόμασε τους Τουρκοκύπριους αγνοούμενους «μάρτυρες», θεωρώντας τους νεκρούς και στερώντας από τις οικογένειές τους την ευκαιρία να μάθουν την τύχη τους ή να βρουν τα λείψανα των αγαπημένων τους προσώπων.
Η ύπαρξη μεταξύ των αγνοούμενων 5 Αμερικανών υπηκόων ελληνοκυπριακής καταγωγής κίνησε την υπόθεση. Τον Οκτώβριο του 1994 το Κογκρέσσο θέσπισε ειδική νομοθεσία προκειμένου να διεξαχθεί έρευνα για τους αγνοούμενους Αμερικανούς υπηκόους. Αμερικανική επιτροπή με επικεφαλής τον πρώην πρεσβευτή Ντίλλον εντόπισε τα λείψανα του 17χρονου οπλίτη Ανδρέα Κασσάπη, κοντά στο κατεχόμενο χωριό Άσσια. Η ταυτοποίηση των λειψάνων έγινε με τη μέθοδο DNA, η πρώτη αναγνώριση αγνοούμενου με τη μέθοδό αυτή. Οι υπόλοιποι 4 αγνοούμενοι Αμερικανοί υπήκοοι θεωρήθηκαν νεκροί.
Η ταυτοποίηση των λειψάνων του νεαρού οπλίτη κατέδειξε την ανάγκη να αρχίσουν οι εκταφές σε χώρους όπου υπήρχαν αναφορές για ομαδικούς τάφους. Για τον λόγο αυτό, οι αρχηγοί των δύο πλευρών, Κληρίδης και Ντεκτάς, προχώρησαν σε συμφωνία το 1997, προκειμένου οι δύο πλευρές να ανταλλάξουν πληροφορίες που θα οδηγούσαν σε εκταφές εκατέρωθεν. Η Τουρκία, ωστόσο, υπαναχώρησε.
Αγνοούμενοι: οι κηδείες που άργησαν δεκαετίες
Η έναρξη των συνομιλιών για την είσοδο της Τουρκίας στην ΕΕ το 2004 δημιούργησε ένα νέο κλίμα και στο Κυπριακό, όπως και στον φάκελο «Αγνοούμενοι». Η κυπριακή κυβέρνηση ξεκίνησε το έργο της στη διερεύνηση χώρων για τους οποίους υπήρχαν μαρτυρίες για ομαδικούς τάφους. Παράλληλα κάλεσε τους συγγενείς των αγνοούμενων να δώσουν DNA, ώστε να δημιουργηθεί μια βάση δεδομένων γενετικού υλικού και να διευκολυνθεί η ταυτοποίηση των λειψάνων.
Από το 2006 έχουν βρεθεί τα οστά περίπου 1.200 αγνοούμενων. Από αυτά τα περισσότερα ταυτοποιήθηκαν και δόθηκαν στις οικογένειες για ταφή. Τόσο ο εντοπισμός όσο και η ταυτοποίηση, πάντως, είναι μια δύσκολη, χρονοβόρα και πολυδάπανη διαδικασία. Αρχικά, οι πληροφορίες για τα σημεία ταφής είναι λιγοστές και συγκεχυμένες. Άνθρωποι που μπορεί να είδαν το μέρος του ομαδικού τάφου, μεγάλοι συχνά σε ηλικία είναι πιθανό να αδυνατούν να αναγνωρίσουν την ακριβή τοποθεσία, ιδιαίτερα σε ένα τοπίο μεταβαλλόμενο από την ανάπτυξη. Από την άλλη, οι χώροι ταφής συχνά δεν ταυτίζονται με τους τόπους των εκτελέσεων. Αν δηλαδή υπάρχει πληροφορία για το σημείο όπου εκτελέστηκαν Ελληνοκύπριοι, αυτή δεν αρκεί για να βρεθούν τα λείψανά τους. Κι αυτό γιατί συχνά οι στρατιώτες με φορτηγά συγκέντρωναν τους νεκρούς από τους δρόμους και τους τόπους εκτελέσεων και τους μετέφεραν σε άλλο σημείο για ομαδική ταφή. Ο χρόνος είναι, επίσης, ένας μεγάλος αντίπαλος. Κι αυτό γιατί φεύγουν από την ζωή οι συγγενείς, αυτοί το DNA των οποίων θα βοηθήσει στην ταυτοποίηση των νεκρών.
Οι εκταφές στους ομαδικούς τάφους φέρνουν στο φως φρικιαστικές στιγμές του Αττίλα. Πλάι σε εγκλήματα όπως οι βιασμοί, έρχονται στο φως εκτελέσεις και δολοφονίες αθώων. Όπως η δολοφονία ενός βρέφους 6 μηνών μαζί με την οικογένειά του. Πρόκειται για τον μικρότερο σε ηλικία αγνοούμενο που βρέθηκε σε ομαδικό τάφο στο Τραχώνι Κριθαίας. Ο 6 μηνών Ανδρέας βρέθηκε πλάι, στην 25χρονη μητέρα του, στη γιαγιά του και στις θείες του, 11 και 19 ετών. Φαίνεται πως ο θάνατος επήλθε μετά από εκτέλεση, με μια σφαίρα στο κεφάλι, όπως φαίνεται από τα οστά της μιας εκ των δύο κοριτσιών. Ο μικρός Ανδρέας φέρει τραύμα από σφαίρα στο πόδι του. Δίπλα του, η πιπίλα του.
Η ταυτοποίηση των νεκρών κλείνει ένα κεφάλαιο της Κυπριακής τραγωδίας. Οι συγγενείς των αγνοούμενων, χρόνια βασανίζονταν, αναρωτώμενοι τι απέγιναν οι δικοί τους άνθρωποι, αφήνοντας την ελπίδα να τρυπώσει σε κάποια χαραμάδα της ψυχής τους. Η ταυτοποίηση λειψάνων σβήνει κάθε ελπίδα. Παράλληλα, όμως, δίνει την ευκαιρία να τιμήσουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα με μια αξιοπρεπή ταφή. Η κυπριακή γη δέχεται εκ νέου στα σπλάχνα της τους νεκρούς ενός πολέμου. 50 χρόνια μετά τον Αττίλα, τα δάκρυα δεν έχουν στεγνώσει ακόμη.
Πηγές:
Λυρίτσας, Λ. (2024). Αγνοούμενοι στο χάος του Κυπριακού. DW. Ανακτήθηκε από: www.dw.com (τελευταία πρόσβαση: 23/07/2024)
Λίτσης, Μ. (2024). Κύπρος: Μισός αιώνας από την τραγωδία που μας στοιχειώνει -Το χρονικό. Η Ναυτεμπορική. Ανακτήθηκε από: www.naftemporiki.gr (τελευταία πρόσβαση: 23/07/2024)
Σωτηρίου, Δ. (2023). 29η Οκτωβρίου: Ημέρα Αγνοούμενων (Κύπρος). Ανακτήθηκε από: www.mymoschato.gr (τελευταία πρόσβαση: 23/07/2024)
Wichmann, A. (2022). Identifying the Remains of the Missing After the Turkish Invasion of Cuprus. the greek reporter. Ανακτήθηκε από: www.thegreekreporter.com (τελευταία πρόσβαση: 23/07/2024)
