Πομάκοι: Οι άλλοι Έλληνες της Ροδόπης

Εν αρχή

Οι Πομάκοι είναι μία μουσουλμανική πληθυσμιακή ομάδα που μιλάει μία βουλγαρική διάλεκτο με τουρκικά στοιχεία. Η διάλεκτος αυτή χρησιμοποιείται στην οροσειρά της Ροδόπης αλλά και στη Βουλγαρία. Έχει δικό της λεξικό αλλά δεν χρησιμοποιεί κάποιο αλφάβητο. Οι γλωσσολόγοι την αναφέρουν ως παλαιοσλαβική, αρχαία βουλγαρική ή εκκλησιαστική σλαβική. Σε αυτήν χρησιμοποιούνται πολλές τουρκικές λέξεις, εξαιτίας της τουρκικής παρουσίας στα Βαλκάνια.

Αυτή η γλώσσα είναι η πρώτη γραπτή φιλολογική μορφή σλαβικής και βρίσκεται πολύ κοντά στην κοινή σλαβική ομιλία.

Ετυμολογία

Κάποιοι υποστηρίζουν ότι το όνομα Πομάκος προέρχεται από την ελληνική λέξη ιππομάχος. (Οι στρατιώτες που αποτελούσαν το ιππικό του Μεγ. Αλεξάνδρου). Αυτό, όμως, είναι τελείως λανθασμένο. Επίσης, άλλες εκδοχές που υπάρχουν, και αυτές είναι αβάσιμες, το συνδέουν με την ονομασία αρχαίας θρακικής πόλης ή με την λέξη πομάξ που δηλώνει τον πότη ή την ελληνική λέξη απόμαχος.

Η λέξη Πομάκος δεν είναι αρχαία λέξη. Η προέλευσή της είναι από το βουλγαρικό ρήμα Πομάγκαμ που σημαίνει βοηθάω κα την τουρκική κατάληξη ακ. Στη Δυτική Θράκη, οι περισσότεροι αποκαλούν τους εαυτούς τους: Pomak Türkleri, δηλαδή Πομακότουρκοι. Είναι για τους Τούρκους το «Πομάκος» μια υποδιαίρεση της υπάρχουσας φυλής, όπως είναι για τους Έλληνες ο Βλάχος, ο Αρβανίτης.

Το βέβαιο είναι πως οι Πομάκοι είναι Βουλγαρόφωνοι και μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα.

Ιστορική αναδρομή

Στη Βουλγαρία, ο Μέγας Βεζίρης, Κιοπρουλού Μεχμέτ πασάς απείλησε τους κατοίκους της κοιλάδας της βορειοδυτικής Ροδόπης, ότι αν δεν εξισλαμιζόντουσαν, θα εξοντώνονταν. Πράγματι, ανάγκασε με βίαιο τρόπο τους προύχοντες να υποκύψουν. Στη συνέχεια, κατέστρεψε εκκλησίες και παρεκκλήσια στις περιοχές των Βούλγαρων. Μέχρι σήμερα, κάποια ερείπιά τους διασώζονται. Ο εξισλαμισμός τους δεν έγινε, τις περισσότερες φορές, οικειοθελώς. Στο Γκούλεμ Κάμεν, το Μόμτσι Κάμεν, το Τσερβέν Κάμεν, η κορυφή Μαρίνα, ο βράχος Νεβιάστα, το Μόμιν Κάμενς, στην Πάχνη Ξάνθης, στην Κοττάνη Ξάνθης και στη Σιρόκα Λάκα Βουλγαρίας κάποιοι χριστιανοί Πομάκοι προτίμησαν να αυτοκτονήσουν παρά να αλλάξουν θρησκεία.

Διαβάστε επίσης Η Μαρώνεια και το κρασί της

Το 1920, όταν έγινε η ένωση της Θράκης με την κυρίως Ελλάδα, διαπιστώθηκε η ύπαρξη πολλών Πομάκων κρυπτοχριστιανών, οι οποίοι και εκδηλώθηκαν.

Το 1886, η Τουρκική κυβέρνηση αποδέχτηκε την προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας στη Βουλγαρία. Κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα, πολλοί Πομάκοι συντάχθηκαν με την πλευρά των Ελλήνων εναντίον των Τούρκων.

Το 1913, ξέσπασε το επαναστατικό τουρκικό κίνημα στις περιοχές Κοσούκαβακ, Μαστανλί και Κίρτζαλι. Οι επαναστάτες κατέλαβαν, επίσης, την Κομοτηνή, την Ξάνθη και το λιμάνι της Αλεξανδρούπολης. Την 1η Σεπτεμβρίου 1913 ιδρύθηκε στην Κομοτηνή η Προσωρινή Διοίκηση Δυτικής Θράκης. Η περιοχή παραδόθηκε, τότε, στο Βουλγαρικό στρατό.

Το 1920, κατά τη διάρκεια της θεσμοθέτησης των νέων συνόρων της Βουλγαρίας και της Ελλάδας και την ανταλλαγή πληθυσμών, οι Πομάκοι έπρεπε να εγκατασταθούν στη Βουλγαρία, όπως οι υπόλοιποι Βούλγαροι της Θράκης. Όμως, οι περισσότεροι, εξαιτίας της στάσης που είχαν κρατήσει υπερασπιζόμενοι την Ελλάδα, δεν ήθελαν να μετακινηθούν. Με τη Συνθήκη των Σεβρών επιτράπηκε σε αυτούς να παραμείνουν σε ελληνικό έδαφος.

Κατά τη διάρκεια της βουλγαρικής Κατοχής το 1941, ένας μικρός αριθμός Πομάκων της ορεινής Ξάνθης υποστήριξε τους αντάρτες του ΕΛΑΣ ενώ αρκετοί Πομάκοι ενίσχυσαν τις αντάρτικες ομάδες του Αντών Τσαούς τόσο ως τροφοδότες και σύνδεσμοι όσο και ως αντάρτες κατά το τέλος της Κατοχής και την περίοδο των Δεκεμβριανών.

Το 1954, η Ελλάδα θέσπισε τον επίσημο χαρακτηρισμό ολόκληρης της μειονότητας ως Τουρκικής και σε αυτό το χαρακτηρισμό συμπεριλάμβανε και τους Πομάκους. Η Ελλάδα αναγνώριζε τα σχολεία της μειονότητας ως Τουρκικά. Κατά τον εμφύλιο πόλεμο, οι γειτονικές κομμουνιστικές χώρες θεωρούνταν απειλή και εφαρμόστηκε πολιτική Τουρκοποίησης των Πομάκων, οι οποίοι μιλούσαν παλαιοσλαβική διάλεκτο. Από την δεκαετία του 1990, η Ελληνική κυβέρνηση υποστηρίζει σωματεία και ομάδες Πομάκων, οι οποίοι προάγουν την ανάδειξη της εθνικής ταυτότητας των Πομάκων και την διαφοροποιούν από την ταυτότητα των Τούρκων.

Διαβάστε επίσης Συστήματα γραφής ανά τον κόσμο

Το 1997 υποστηρίχθηκε η ίδρυση του Κέντρου Πομακικών Σπουδών και τότε ξεκίνησε η έκδοση της Εφημερίδας Ζαγάλισα. Το 2009 ιδρύθηκε ο Πανελλήνιος Σύλλογος Πομάκων με χρηματοδότηση του επιχειρηματία Εφιετζόγλου. Σήμερα, στην Ελλάδα, υπάρχουν τρεις ενεργοί σύλλογοι που αφορούν στους Πομάκους: το Κέντρο Πομακικών Ερευνών, ο Πανελλήνιος Σύλλογος Πομάκων και ο Πολιτιστικός Σύλλογος Πομάκων νομού Ξάνθης. Καθώς και δυο εφημερίδες, η Ζαγάλιστα και η Γκαζέτε Πομάτσκ.

Εξωτερική περιγραφή

Οι Πομάκοι είναι συνήθως ψηλοί, ξανθοί, γαλανομάτηδες. Επίσης, η εθνολογική έρευνα υποστηρίζει, ότι οι σλαβόφωνοι Πομάκοι είναι απόγονοι, στη συντριπτική τους πλειοψηφία του, αυτόχθονα πληθυσμού. Κατόπιν αιματολογικής εξέτασης σε 1.030 κατοίκους διαπιστώθηκε αιματολογική συγγένεια Πομάκων και Ελλήνων σε ποσοστό 50-70%.

Οι Κιζηλμπάσηδες

Λέγονται έτσι γιατί είναι μουσουλμάνοι που υποχρεώθηκαν, μετά το βίαιο εξισλαμισμό τους, να φορούν κόκκινο σκούφο. Η αίρεση αυτή είναι μπεκτασική και η περιοχή που κατοικούν περιλαμβάνει τα παρακάτω χωριά και οικισμούς: Κόρυμβος, Σιδηρώ, Μικρό και Μεγάλο Δέρειο, Ρούσσα, Ανω και Κάτω Μικράκιο, Κισσός, Μεσημέρι και Ουράνια.

Το εορτολόγιο τους μοιάζει με το χριστιανικό και πολλές γιορτές τους συμπίπτουν με το παλιό ημερολόγιο. Την περίοδο των Χριστουγέννων γιορτάζουν το Τζέμ, που περιλαμβάνει εξομολόγηση, οινοποσία και χορό, ενώ κατηγορούνται ότι προβαίνουν σε όργια μετά αυτού.

Εκπαίδευση σήμερα

Τα παιδιά των Πομάκων σήμερα μιλούν στο σπίτι τους τη μητρική τους γλώσσα. Πηγαίνοντας στο σχολείο όμως ο μουσουλμάνος δάσκαλος τους διδάσκει την τουρκική γλώσσα και ο χριστιανός δάσκαλος τους διδάσκει την ελληνική και τον χριστιανισμό. Η μόνη που δεν διδάσκονται είναι η μητρική τους πομακική, την οποία το σχολείο την απορρίπτει, διδάσκοντας επί της ουσίας την απαξίωση, την υποτίμηση, την κατωτερότητα.

Διαβάστε επίσης Η αμφισβήτηση του κενού ως αντανάκλαση του εαυτού μας

Γλωσσικές ομοιότητες με την ελληνική γλώσσα

Παραθέτονται παρακάτω μερικά ρήματα και ουσιαστικά στην ελληνική και πομακική διάλεκτο για καλύτερη κατανόηση ομοιοτήτων μεταξύ των δύο γλωσσών.

αργάσβαμ = εργάζομαι, αρέσβαμ = αρέσκομαι, αρνήσβαμ = αρνούμαι, αφορίσβαμ = αφορίζω, βιάσαμ = βιάζομαι, βολιάσβαμ = εμβολιάζω, βουλώσβαμ = βουλώνω, ζαπεικάσουβαμ = απεικάζω, ζηλώσβιαμ = ζηλεύω, ζυβγκαρωσβαμ = ζευγαρώνω, ακτοικιάσβαμ = κατοικώ, κερντίσβαμ = κερδίζω, κινήσβαμ = κινώ, λειψούβαμ = λείπω, μαρτυρήσβαμ = μαρτυρώ, μοιάζαμ = μοιάζω, ορίσβαμ = ορίζω, πατάξαμ = πατάσσω, νταπαιντέψαμ = παιδεύω, νταπάψαμ = παύω, στοιβάσβαμ = στοιβάζωτυπώσβαμ = τυπώνω, φτάσβαμ = φθάνω κ.λ.π. Ουσιαστικά: αργκάτ = εργάτης, βλαστάρ = βλαστάρι, γκωνία = γωνία, ντρούμ = δρόμος, έντρο = αδρός, εγκρίστρα = άγκιστρο, κεραμή = κεραμίδι, κλωβία = κλουβί (κλωβός), κουμίν = κάμινος, κρομμύντ = κρομμύδι, παιντεψία = παίδευση, παίπελ = παιπάλη (δηλαδή σκόνη), παναγκύρ = πανηγύρι, παρασπούρ = παρασπόρι, πέλκα = πέλεκυς σκύφαλα = σκύβαλα, στόμνα = στάμνα, σύνορ = σύνορο, φυτάρια = φύτρο, χρομύλ = χειρόμυλος, χορό = χορός