Σε μία φαινομενικά απελευθερωμένη και εκδημοκρατισμένη κοινωνία, η Τέχνη μοιάζει να μπαίνει σε καλούπι. Από τα μεγάλα εθνικά και μητροπολιτικά μουσεία, μέχρι τις μικρότερης εμβέλειας συνοικιακές γκαλερί, όλα τα αποθετήρια Τέχνης και Πολιτισμού υποβάλλονται σε αυστηρό έλεγχο εν ονόματι ενός ακατάπαυστα εξελισσόμενου και άκριτα αποδεχόμενου κινήματος, του #cancelculture. Στα πλαίσια μιας ψευδεπίγραφης προσπάθειας ιδεολογικής εξυγίανσης, σωρεία έργων τέχνης πάσης φύσεως, μορφής και υλικού, τίθενται «εκτός κυκλοφορίας», έως ότου κοπάσει το πρώτο κύμα αντιδράσεων. Οι έννοιες της κριτικής σκέψης και της εξατομικευμένης ερμηνείας αίρονται συνειδητότατα. Ποιος είναι άραγε σε θέση να κρίνει τί είναι σωστό και τί λάθος στον τρόπο με τον οποίον προσεγγίζεται σήμερα η Τέχνη; Οι λέξεις, οι συνδυασμοί χρωμάτων, οι μορφές, τα υλικά κατασκευής, το συνοδευτικό κείμενο περιγραφής, η θέση που φιλοξενείται ένα έργο στο μουσείο, το παρελθόν ενός καλλιτέχνη – όλα αυτά έχουν αποκτήσει θετικό ή αρνητικό πρόσημο εξ ορισμού; Μήπως απλά ζούμε σε μια εποχή που μας αρέσει να δημιουργούμε κακώς κείμενα, που μας βολεύει να «ξεσπάμε» πάνω στην υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά, ενδυόμενοι το μανδύα της αυθεντίας;
#Cancelculture: ακυρώνοντας τον πολιτισμό. Αφορμώμενη από τα ίδια τα συνθετικά της φράσης που πλέον συνιστά τάση (trend), θα ξεκινήσω με ένα βασικό κατ’ εμέ προβληματισμό. Πώς ακυρώνεις κάτι το οποίο δεν έχεις φτάσει σε σημείο να παρατηρήσεις, ούτως ώστε σε επόμενο βήμα να το αφομοιώσεις, προκειμένου να το ερμηνεύσεις; Πόση Τέχνη καταναλώνει ο σύγχρονος άνθρωπος, πόση εντάσσει στην καθημερινότητά του και πόση χρησιμοποιεί ως «καύσιμο» για περαιτέρω αναζήτηση και προβληματισμό, ώστε να είναι σε θέση να αντιληφθεί ένα έργο στην ολότητά του; Το εκάστοτε έργο οφείλει να κριθεί σύμφωνα με το συγκείμενο (context) μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε και αναπτύχθηκε. Ξαφνικά μέσα από την εκτεταμένη εφαρμογή του #cancelculture, ενός δήθεν εργαλείου καθαγιασμού των πάντων – δημιουργοί, μουσεία, φορείς, έργα, ιδέες, απόψεις και ολόκληρα καλλιτεχνικά ρεύματα τίθενται υπό προβληματικά ακραία αμφισβήτηση.
Από την αρχή της δημιουργίας του, ο άνθρωπος έτεινε να ακολουθεί μία εξελικτική πορεία. Από τον homo habilis (homo ονομάζεται το γένος πρωτευόντων της οικογένειας των ανθρωπιδών, στο οποίο ανήκει ο σημερινός άνθρωπος) φτάνουμε μέσα από πολλά στάδια και σταθμούς, στον σκεπτόμενο άνθρωπο της νεωτερικότητας (homo sapiens sapiens). Ο σκεπτόμενος άνθρωπος (στο σημείο αυτό θα μπορούσα να πραγματοποιήσω αβίαστα έναν παραλληλισμό με το διαχρονικό έργο τέχνης του Auguste Rodin – Ο Σκεπτόμενος – φιλοτεχνημένο εν έτει 1880) διαφοροποιήθηκε από τα υπόλοιπα ζώα λόγω της ικανότητάς του να συλλογίζεται, να διηθεί κριτικά μια πληροφορία. Πού έχει πάει σήμερα αυτή μας η ικανότητα; Γιατί απαιτείται να υπάρχει ένας οδηγός που θα ορίζει τί είναι αποδεκτό και τη μη αποδεκτό; Πότε έπαψε η Τέχνη να έχει ως αυτοσκοπό την πρόκληση συναισθημάτων και συγκινήσεων πάσης φύσεως; Η Τέχνη δεν είναι απαραίτητο να προσφέρει μονάχα ευφορία και ψυχική ανάταση. Απεναντίας είναι ίσως προτιμότερο να μας εισάγει σε ένα περιβάλλον διαλόγου με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Ο άνθρωπος δεν πρόκειται να απεκδυθεί της ιστορίας του (όσο αμαυρωμένη κι αν είναι αυτή) αν λ.χ. ένας πίνακας ζωγραφικής που εμπεριέχει στοιχεία συναφή με τη δουλεία, καταστραφεί, μπει για ένα μεμονωμένο χρονικό διάστημα στην αποθήκη ενός μουσείου ή αλλοιωθεί μέσω ρίψης επιβλαβούς στοιχείου σε υγρή μορφή.
Η ουσιαστική αξιοποίηση ενός κινήματος, όπως αυτό του #cancelculture, όφειλε να επικροτεί τη διατήρηση έργων με περιεχόμενο συναρτώμενο με κοινωνικοπολιτικές στρεβλώσεις. Βλέποντας ένα έργο, εξετάζοντας το σε συνδυασμό πάντοτε με το περιβάλλον του (χωροχρονικές συνθήκες), είμαστε σε θέση να διαπιστώσουμε στοχευμένα τα χαρακτηριστικά εκείνα που θα μας πυροδοτήσουν μια σειρά συνειρμών και σκέψεων, ούτως ώστε να φτάσουμε στο επιθυμητό σημείο όπου ο καθένας μας, κατά μόνας, θα είναι σε θέση να αντιληφθεί (δίχως οποιαδήποτε εξωτερική επιβολή) τα κακώς κείμενα μιας περασμένης περιόδου. Για να αποφύγουμε τα λάθη του παρελθόντος και να πράττουμε σύμφωνα με τα υψηλά ιδεώδη της ελευθερίας και της δημοκρατίας, οφείλουμε πρωτίστως να έχουμε μελετήσει σε βάθος τα προβλήματα και τις συνέπειες που επέφερε κατά το παρελθόν η καταστρατήγηση αυτών.
Το 2018 τα: Tropenmuseum, Afrikamuseum, Museum Volkenkunde και Wereldmuseum συγκρότησαν και εξέδωσαν έπειτα από εκτεταμένη έρευνα, έναν οδηγό που αποβλέπει στην προστασία των ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων και μειονοτήτων μέσω της οριοθετημένης και συνειδητά θεσμοθετημένης χρήσης μη προσβλητικών εννοιών και φράσεων στον πολιτιστικό κλάδο. Αυτή η δημοσίευση αποτέλεσε την πρώτη επί της ουσίας επίσημη και τεκμηριωμένη απόπειρα προσαρμογής του λεξιλογίου των μελλοντικών μουσειολόγων, επιμελητών, μουσειοπαιδαγωγών και ξεναγών, στις επιταγές ενός υπό διαμόρφωση κοινωνικού οικοσυστήματος. Με το #cancelculture να βρίσκεται ακόμα σε πρωτόλεια σχετικά μορφή, τα μουσεία της Ολλανδίας προσπάθησαν να αφουγκραστούν τον παλμό μιας κοινωνίας που βράζει, αποζητώντας μέσω της Τέχνης μια μορφή «ισότητας» μέσα από κινήσεις και αποφάσεις που απλά θέτουν τα ουσιώδη προβλήματα κάτω απ’το χαλάκι της παγκοσμιοποίησης και της αισθητικής ομογενοποίησης.
Πολιτική ορθότητα (political correcteness): δυστοπία ή μοχλός αναδιάρθρωσης; Σε ένα περιβάλλον αμιγώς περιοριστικό και ολωσδιόλου αυταρχικό, η Τέχνη παύει να έχεις ως επίκεντρο τον άνθρωπο. Οι ιδέες μπαίνουν αυτομάτως εντός ενός κανονιστικού πλαισίου που απαγορεύει σχεδόν τα πάντα, υπαγορεύοντας μόνο ότι επιτρέπει η κοινή γνώμη. Ή μήπως όχι; Για ποια κοινή γνώμη μιλάμε, όταν σε παγκόσμιο επίπεδο το ποσοστό των πολιτισμικά και ιστορικά εγγράμματων ακολουθεί ολοένα και περισσότερο φθίνουσα πορεία; Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης παρέχουν πρόσφορο έδαφος σε κινήματα, όπως αυτά του #cancelculture, προκειμένου να αναπτυχθούν σε βαθμό ολικής και αδιαμφισβήτητης κυριαρχίας επί του συνόλου. Η φυλετική και κοινωνική ισότητα θα επέλθει μόνο μέσω προσεκτικά επιλεγμένων όρων; Οι κοινότητες εθελοτυφλούν έναντι των σκοτεινών παθογενειών που εντοπίζονται εν τη γενέσει της κοινωνίας και κλείνουν το μάτι σε «καλές» πρακτικές που αναζωπυρώνουν τα πάθη, στρέφοντας εντέχνως την προσοχή του ημιμαθούς κοινού σε θεματικές που έχουν στόχο να δημιουργήσουν πόλωση.
Κάτι ανάλογο φαίνεται να συνέβη στην περίπτωση του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Νέας Υόρκης. Αντιδράσεις, διαδηλώσεις και πορείες ξέσπασαν με σκοπό την απομάκρυνση του μνημείου του έφιππου Theodore Roosevelt συνοδευόμενου από δύο μορφές εκατέρωθεν: ενός Ιθαγενούς και ενός έγχρωμου άνδρα αντιστοίχως. Σε μια προσπάθεια «ξεπλύματος» των μαύρων κηλίδων της αμερικάνικης ιστορίας, το κοινό απαίτησε την καθαίρεση της γλυπτικής σύνθεσης στο όνομα της φυλετικής ισότητας και της κοινωνικής προόδου, εν τω μέσω του κινήματος Black Lives Matter (υπόθεση George Floyd). Αυτό το οποίο θα πρέπει να καταστεί σαφές είναι ότι η απομάκρυνση του εν λόγω έργου δε συνιστά τίποτα παραπάνω από μία ένδειξη. Η αλλαγή δεν πρόκειται να επέλθει κατ’ αυτόν τον τρόπο. Η ρίζα του προβλήματος εντοπίζεται στην καλλιέργεια μιας στρεβλής συνείδησης αιώνων. Μέσα από τραγικά συμβάντα που λειτουργούν ως αφορμές, άνθρωποι δίχως παιδεία, δίχως γνωστικό υπόβαθρο και κριτική σκέψη ανέρχονται στην επιφάνεια, αποκτούν ρόλο πρωταγωνιστικό, κηρύσσοντας πύρινους λόγους. Η αλλαγή θα προκύψει εκ των έσω. Δεχόμαστε την ύπαρξη και συνακόλουθη απομάκρυνση ενός μνημείου που εγείρει τα ιστορικά και φυλετικά πάθη, ωστόσο τα ανελέητα διαφημιζόμενα blockbusters παραμένουν εσκεμμένα στο απυρόβλητο. Η ταινία – σταθμός «Όσα παίρνει ο άνεμος» των 8+2 Όσκαρ, αποσύρθηκε από την πλατφόρμα της HBO στα πλαίσια απαλοιφής φυλετικών στερεοτύπων. Κι όλα αυτά, όταν στον αντίποδα προβάλλονται σύγχρονες ταινίες και σειρές που άμεσα ή έμμεσα προβάλλουν ακριβώς τα ίδια προβληματικά πρότυπα. Κινήματα σαν το #cancelculture θα πρέπει να τίθενται σε καθολική ισχύ δίχως εξαιρέσεις και «παραθυράκια» που αποβλέπουν στο κέρδος. Η όποια ακύρωση δε μπορεί να εφαρμόζεται μονάχα σε ό,τι μας συμφέρει!
Όπως όμως συμβαίνει και με την ίδια την κοινωνία, έτσι ακριβώς και με τα μουσεία (τα οποία με τρόπο διττό συνιστούν αφενός τμήμα της κοινωνίας, αφετέρου αποτελούν μικρογραφία αυτής) η εφαρμογή οποιουδήποτε μέτρου αναδιάρθρωσης, οφείλει να εφαρμοστεί πρωτίστως εκ των έσω. Η διοίκηση ενός πολιτιστικού φορέα συχνά προάγει και αναπαράγει στερεότυπα και νόρμες που αντιτίθενται της συμπερίληψης, της αποδοχής, της φυλετικής ισότητας και της κοινωνικής ευημερίας. Οι ριζοσπαστικές αλλαγές στοχεύουν στον πυρήνα και προκύπτουν πάντοτε μετά από εκτεταμένη παρατήρηση της «μεγάλης εικόνας». Το κίνημα του #cancelculture μοιάζει να επιτείνει μια ήδη διογκωμένη φούσκα μίσους, βίας και κοινωνικής ασάφειας. Οι άνθρωποι λειτουργούν ως φερέφωνα, αναπαράγουν θέσεις που δεν έχουν καν κατανοήσει, ενώ παράλληλα ακυρώνουν με τρομακτικά μεγάλη ευκολία πρόσωπα και κομμάτια της ιστορίας του παγκόσμιου πολιτιστικού γίγνεσθαι. Τη δεδομένη στιγμή, η κοινωνία προσεγγίζει τα δύο άκρα, δεν υπάρχει ισορροπία τόσο ως προς τις επιδιώξεις όσο και ως προς τους τρόπους επίτευξης αυτών. Ας κάνουμε όλοι ένα βήμα πίσω κι ας αναρωτηθούμε: τί μπορούμε να κάνουμε επί της ουσίας για μια πιο ισότιμη και ισορροπημένη κοινωνία δίχως διακρίσεις;
Πηγές Άρθρου:
Boucher, B. (2020, Ιούλιος 12). CNN. Ανάκτηση από People are calling for museums to be abolished. Can whitewashed American history be rewritten?: https://edition.cnn.com/style/article/natural-history-museum-whitewashing-monuments-statues-trnd/index.html
Harari, Y. N. (2019). Sapiens. Μια Σύντομη Ιστορία του Ανθρώπου. αλεξάνδρεια.
Power, N. (2020, Ιούλιος 30). ArtReview. Ανάκτηση από How Cancel Culture Made Us Forget the Art of Interpretation: https://artreview.com/how-cancel-culture-made-us-forget-the-art-of-interpretation/
