Τα προγράμματα ψυχικής υγείας απασχολούν ολοένα και περισσότερο τη μουσειακή κοινότητα σε παγκόσμια κλίμακα. Μέσα από δράσεις που στόχο έχουν την όξυνση της φαντασίας, την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων και την προώθηση μιας πιο εποικοδομητικής ενδοσκόπησης, ο πολιτιστικός τομέας αποπειράται να συνεισφέρει δυναμικά στο λεγόμενο «κοινωνικό κεφάλαιο» (social capital). Το σύγχρονο μουσείο είναι πολυδιάστατο ως προς τον τρόπο προσέγγισης του κοινού, με βασική επιδίωξη την προσφορά μιας πολυαισθητηριακής γνωστικής εμπειρίας κατά την οποία ο επισκέπτης κατέχει ρόλο πρωταγωνιστικό και βαθύτατα ενεργό. Ο χώρος του μουσείου ισοδυναμεί με ένα θεραπευτικό περιβάλλον (θεραπευτικό μουσείο) διάδρασης με πολλαπλά συνακόλουθα ψυχοσωματικά οφέλη.
Όσο διευρύνεται και θεσμοθετείται ο θεραπευτικός ρόλος των μουσείων και των πολιτιστικών φορέων εν γένει, τόσο αυξάνεται και η γκάμα των ομάδων κοινού που ενδείκνυται να προσεγγίσουν, προωθώντας με τρόπο ουσιαστικό τις έννοιες «συμπερίληψη» (αγγλ. inclusion) και «ετερογένεια» (αγγλ. diversity) ως προς την ενίσχυση της ψυχικής υγείας του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου.
Οι ασθενείς με Alzheimer συνιστούν μία ειδική ομάδα κοινού, η οποία χρήζει εξειδικευμένης μεταχείρισης ως προς τον τρόπο προσέγγισης. Στόχος του σύγχρονου μουσείου είναι να αντιληφθεί ποιες είναι οι ικανότητες του ασθενούς προκειμένου να ενδυναμώσει με τρόπο δημιουργικό τη ψυχική υγεία και ευεξία. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι μέσω των μουσειακών προγραμμάτων δεν υποβάλλεται ο ασθενής σε κάποιου είδους τεστ. Η διαδικασία ενέχει καθαρά θεραπευτικό και μεταπλαστικό χαρακτήρα. Μέσω της εμπλοκής με την τέχνη ο ασθενής νιώθει δραστήριος, τα επίπεδα άγχους μειώνονται ενώ η αίσθηση αυτονομίας και αυτοπεποίθησης εντείνονται σημαντικά διασφαλίζοντας τη βιοψυχοκοινωνική του ευρωστία.
Η άνοια δε θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μία ασθένεια, αντιθέτως ως μία μορφή αναπηρίας με την οποία πολλές χιλιάδες άνθρωποι έχουν μάθει να ζουν. Κι όπως συμβαίνει με άλλες αναπηρίες, πρέπει να αναλογιστούμε προσεκτικά το περιβάλλον και τα προγράμματα που απευθύνονται σε αυτό το εξειδικευμένο κοινό σαν προσθετικά εργαλεία μέσω των οποίων θα ενισχυθεί η πνευματική και ψυχική τους υγεία. Στα πλαίσια αυτής της αναπηρίας, οι άνθρωποι εμφανίζουν συμπεριφορές τις οποίες καλούμαστε να αποκωδικοποιήσουμε σωστά.
Μία συμπεριφορά δεν ισοδυναμεί απαραιτήτως με σύμπτωμα. Πολλά από τα φαινομενικά συμπτώματα της νόσου συνιστούν μια σειρά από συμπεριφορικά μοτίβα που έχουν ως βασικό αίτιο την αντίδραση. Για να μειωθούν αυτού του είδους οι συμπεριφορές, το σύγχρονο μουσείο οφείλει πρωτίστως να επικοινωνήσει με την ομάδα κοινού, να παρατηρήσει και να αφουγκραστεί τις, συναρτώμενες με τη ψυχική υγεία, ανάγκες τής. Θα πρέπει να κατανοήσει ότι οι ασθενείς με Alzheimer δεν είναι σε θέση να επιτελέσουν σύνθετες διεργασίες, μπορούν όμως να κάνουν ορισμένα απλά πράγματα. Σε αυτά οφείλει να βασιστεί η οποιαδήποτε θεραπευτική προσέγγιση προκειμένου το μουσείο να ενδυναμώσει με τη βοήθεια επιμελώς σχεδιασμένων προγραμμάτων τη ψυχική υγεία του ατόμου.
Πλοήγηση μέσα και γύρω από το χώρο
Μέσα από πρακτικές σχεδιασμού που βασίζονται στη δημιουργικότητα, το σεβασμό και την ενσυναίσθηση, τα μουσεία έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν ασφαλή περιβάλλοντα διάδρασης και εμπλοκής συνθέτοντας χώρο και χρόνο εκ του μηδενός για αντανάκλαση (οι αναμνήσεις, οι εμπειρίες, οι προσωπικές ιστορίες των επισκεπτών αντανακλώνται πάνω σε αντικείμενα ή τους λοιπούς συμμετέχοντες) φορτίζοντας έτσι με τρόπο θετικό τη ψυχική υγεία του επισκέπτη.
Τα χρώματα επηρεάζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε έναν χώρο. Τα θερμά χρώματα έχουν την ικανότητα να μεταμορφώνουν ένα περιβάλλον σε προσιτό και οικείο. Το κίτρινο, λόγου χάριν, θεωρείται χρώμα ικανό να πυροδοτήσει συζητήσεις και να δημιουργήσει χώρους με φιλικό πρόσημο. Αντίθεση και ευκρίνεια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά που θα πρέπει να φέρουν τόσο οι σημάνσεις όσο και τα κουμπιά ελέγχου και έκτακτης ανάγκης, ώστε να είναι ευδιάκριτα κι άμεσα εντοπίσιμα από την ομάδα κοινού.
Ο επισκέπτης πρέπει να βρίσκει εύκολα εγκαταστάσεις όπως οι τουαλέτες και το σύστημα ανέλκυσης. Έτσι, αποκτά αυτοπεποίθηση να πλοηγηθεί αυτόνομα στο μουσειακό περιβάλλον. Αναγκαία κρίνεται η συμβουλευτική αρωγή ενός ειδικού για θέματα συναρτώμενα με την οργάνωση του χώρου που προορίζεται για ασθενείς με Alzheimer. Το μουσειακό περιβάλλον θα πρέπει να παρουσιάζει ενδιαφέρον ως προς την ανακάλυψη δίνοντας προσοχή στην απτική επαφή με ορισμένα υλικά, στη χρήση του ήχου, του φωτισμού και του χρώματος. Ο σχεδιασμός θα πρέπει να είναι απλός και ξεκάθαρος ώστε να ελαχιστοποιείται οποιαδήποτε ανεπιθύμητη συνθετότητα.
Το μουσείο του 21ου αιώνα οφείλει να συνιστά ένα ασφαλές περιβάλλον το οποίο θα λειτουργεί με γνώμονα την πρόληψη, την ενσυναίσθηση, τη συμπερίληψη και την ενδυνάμωση της ψυχικής υγείας. Το μουσείο θα πρέπει σταδιακά να μεταπλάθεται σε έναν ελεύθερα προσβάσιμο χώρο όπου ο καθένας ανεξαιρέτως δύναται να αλληλεπιδρά με την πληροφορία πάσης φύσεως και μορφής.
Το μουσείο του σήμερα γίνεται ο χώρος του αύριο.
Παραδείγματα μουσειακών προγραμμάτων στήριξης ατόμων με Alzheimer
Τα συμπτώματα της άνοιας, και η συνακόλουθη αίσθηση άγχους και ελλιπούς αυτοπεποίθησης, καθιστούν δύσκολη σε έναν ασθενή τη διάδραση με τις τέχνες. Τα μουσειακά προγράμματα θα πρέπει να έχουν ως βασικό τους μέλημα την παρουσίαση πραγμάτων με τρόπο τέτοιο ώστε να βοηθούν τόσο τον ασθενή όσο και το φροντιστή να χαλαρώσουν, να εμπλακούν δημιουργικά και να απολαύσουν την εμπειρία συμβάλλοντας έτσι στην εξισορρόπηση και ενίσχυση της ψυχικής υγείας. Τα μουσειακά προγράμματα στήριξης ενέχουν το ρόλο ενός θεραπευτικού δίπολου, τόσο ανάμεσα στον άνθρωπο και την Τέχνη (μουσείο), όσο και ανάμεσα στον άνθρωπο και στον ίδιο του τον εαυτό. Κοινός παρονομαστής όλων: η ενίσχυση του ρόλου του μουσείου της νεωτερικότητας ως φορέα ψυχικής υγείας.
Meet Me at MoMA
Το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης πραγματοποίησε ένα καινοτόμο εγχείρημα με τίτλο “Meet Me at MoMA”. Το διαδραστικό αυτό πρόγραμμα διεξήχθη σε μηνιαία βάση. Δόθηκε η δυνατότητα σε άτομα με άνοια να συζητήσουν και να αλληλεπιδράσουν δημιουργικά στη θέα έργων τέχνης που φιλοξενούνται στο χώρο του μουσείου. Επιπροσθέτως, οι συμμετέχοντες είχαν την ευκαιρία να δημιουργήσουν τα δικά τους καλλιτεχνήματα. Οι συνεδρίες διενεργήθηκαν από το εξειδικευμένο προσωπικό του μουσείου. Το πρόγραμμα “Meet Me at MoMA” καλλιέργησε μία αίσθηση κοινότητας στους συμμετέχοντες (η αίσθηση του “μαζί” συμβάλλει καθοριστικά στη διασφάλιση της πολυπόθητης ισορροπίας σε ό,τι αφορά τη ψυχική υγεία του ασθενούς). Από το 2007 έως και το 2014 το MoMA αποπειράθηκε να διευρύνει περαιτέρω την εμβέλεια του προγράμματος. Το ανανεωμένο “The MoMA Alzheimer’s project” συμπεριέλαβε νέες πηγές και συνεργασίες με άλλα μουσεία και κέντρα ημέρας.
The Spark! Cultural Program
Δέκα μουσεία από τη Minnesota και το Wisconsin συνεργάστηκαν με την Alzheimer’s Association με σκοπό τη διεξαγωγή ενός συλλογικού προγράμματος. Πρόκειται για ένα εγχείρημα που έχει ως στόχο την ενεργή διάδραση των ατόμων που πάσχουν από άνοια με την τέχνη. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει εικαστικά εργαστήρια, στα πλαίσια των οποίων ο ασθενής αποκτά μία εμπειρία πολυαισθητηριακού τύπου (multi-sensory learning).
Οι συνεδρίες πραγματοποιήθηκαν υπό την καθοδήγηση ειδικά εκπαιδευμένου προσωπικού. Οι οργανωτές φρόντιζαν για την εύρυθμη λειτουργία της ομάδας, προωθούσαν το διάλογο μεταξύ των συμμετεχόντων δημιουργώντας ένα ασφαλές και διασκεδαστικό περιβάλλον. Οι συνεδρίες οργανώθηκαν με τρόπο τέτοιο ώστε να προωθούν τη συμμετοχικότητα και την επικοινωνία.
Η θεραπευτική αξία της συνδυαστικής αξιοποίησης όλων των αισθήσεων μεταφράζεται ως “cognitive stimulation therapy” και υποβοηθά με τρόπο δυναμικό τη διατήρηση της ψυχικής υγείας του ατόμου. Επί της ουσίας συνιστά ένα δημιουργικό «εργαλείο» εμπλοκής για άτομα με άνοια, το οποίο απαρτίζεται από μία γκάμα επιμέρους δραστηριοτήτων σχετικών με κινησιολογία, ήχους, ασκήσεις με χρήση φωτογραφιών συναρτώμενες θεμάτων όπως η παιδική ηλικία, οι ανθρώπινες σχέσεις κλπ., παιχνίδια λεξιλογικής φύσεως και κουίζ. Παρεμφερούς δυναμικής μπορούν να θεωρηθούν οι δράσεις που προωθούν την απτική επαφή με αντικείμενα (object-handling sessions).
Οι παραπάνω δραστηριότητες σχετίζονται με βιοψυχοκοινωνικούς παράγοντες ασκώντας σημαντική επιρροή σε γνωστικές διεργασίες όπως αυτή της ενεργοποίησης των αισθήσεων, ενώ παράλληλα συμβάλλουν στο σχηματισμό νέων ενώσεων στον εγκέφαλο μέσω της επαναλαμβανόμενης επαφής με ετερόκλητα ερεθίσματα (λ.χ. μουσειακά αντικείμενα σε ρόλο «ομιλούντων» εργαλείων -evocative objects-, εκθέσεις ή άλλου τύπου πολυαισθητηριακές εμπειρίες) και με το κοινωνικό περιβάλλον εντός του οποίου ο επισκέπτης αλληλεπιδρά, βιώνει και μαθαίνει.
Η ιδέα της Θετικής Ψυχολογίας (Positive Psychology) και της Πνευματικής Αποκατάστασης (Mental Restoration) συμβάλλουν εξίσου στην αποσαφήνιση της ευεργετικής επίδρασης της τέχνης στη ψυχική υγεία. Διαπιστώνεται μία μεταστροφή από ένα θεραπευτικό μοντέλο που έχει ως εφαλτήριο την ασθένεια αυτή καθαυτή προς ένα άλλο ανθρωποκεντρικό (Interactive Learning Model) που έχει ως στόχο τη γνωστική κινητοποίηση και δημιουργική εμπλοκή σε συνάρτηση με τη ψυχική υγεία. Το νέο μοντέλο έχει ως βάση τη συνδυαστική χρήση κατάλληλης φαρμακευτικής αγωγής σε συνάρτηση με την εποικοδομητική διάδραση του ασθενούς με την τέχνη στα πλαίσια της μουσειακής εμπειρίας (museums on prescription). Τα παραπάνω προκύπτουν μέσα από μελέτες που άπτονται του κλάδου της ψυχονευροανασολογίας και της συμπεριφορικής νευροεπιστήμης.
House of Memories
Το House of Memories συνιστά ένα μουσειακό πρόγραμμα που έχει ως στόχο την ευαισθητοποίηση γύρω από το θέμα της άνοιας και τελείται υπό την καθοδήγηση του National Museums Liverpool. Προσφέρει κατά κύριο λόγο πηγές και εκπαίδευση, καθώς και δραστηριότητες που εδράζονται στο φυσικό χώρο του μουσείου. Μέσω του προγράμματος υπογραμμίζεται ότι «τα μουσεία είναι οι πλέον ειδικοί στο ζήτημα της καταγραφής και φροντίδας των ανθρώπινων αναμνήσεων». Απώτερος σκοπός είναι η υποστήριξη των ανθρώπων που έχουν αναλάβει τη φροντίδα ασθενών με άνοια και η προώθηση ενός πιο ανθρωποκεντρικού μοντέλου θεραπείας. Με τη βοήθεια ειδικών εργαστηρίων παρέχεται επαρκής ενημέρωση σχετικά με τη νόσο, τα συμπτώματα και τα στάδια αυτής. Τα εργαστήρια λαμβάνουν χώρα καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Απευθύνονται σε οικογένειες, φίλους των ασθενών και εθελοντές φροντιστές.
Living Each Season
Το πρόγραμμα αποτελείται από μία σειρά δημιουργικών δραστηριοτήτων, περιηγήσεων σε γκαλερί και συνεδριών στα πλαίσια των οποίων οι συμμετέχοντες έχουν απτική επαφή με συγκεκριμένα αντικείμενα. Το πρόγραμμα απευθύνεται σε άτομα που πάσχουν από άνοια, καθώς και στους ανθρώπους που επιμελούνται τη φροντίδα αυτών. Τα θέματα των συνεδριών βασίζονται στις εποχές, ανακαλύπτοντας τη φύση και μία τεράστια ποικιλία αντικειμένων. Το πρόγραμμα έχει σχεδιαστεί εκ προοιμίου με τρόπο τέτοιο ώστε να ανταποκρίνεται σε όλους τους ασθενείς, ανεξαιρέτως πολιτιστικής και ηλικιακής ταυτότητας.
Για το σχεδιασμό υιοθετήθηκε η προσέγγιση του Αμερικανού φιλοσόφου και φυσιολάτρη του 19ου αιώνα Henry David Thoreau. Σύμφωνα μ’ αυτόν: «Ζήσε σε κάθε εποχή όπως αυτή έρχεται με βάση τη φυσική διαδοχή, ανέπνευσε τον αέρα, πιες το νερό, γεύσου το φρούτο, και αφέσου στην επίδραση που ασκεί η καθεμία.»
An “Artful” full of art program
Το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Αυστραλίας δημιούργησε ένα πρόγραμμα προσανατολισμένο σε άτομα με άνοια με βάση τις θεραπευτικές ιδιότητες της τέχνης και τη συμβολή αυτών στην ενίσχυση της ψυχικής υγείας. Πρόκειται για μία ερευνητική δράση που διενεργήθηκε πιλοτικά από το Μάρτιο του 2016 έως και τον Οκτώβριο του 2018. Εντός του χρονικού αυτού πλαισίου, έλαβαν μέρος συνολικά 67 ασθενείς και 57 φροντιστές. Ο σκοπός ήταν να διαπιστωθεί εάν και κατά πόσο ένα δημιουργικό, καλλιτεχνικού περιεχομένου πρόγραμμα μπορεί να ενισχύσει τη ψυχική υγεία και ευεξία των ατόμων με άνοια.
Μεγάλη ήταν η επίδραση που ασκήθηκε και στους ίδιους τους φροντιστές. Θεραπευτής και θεραπευόμενος γίνονται μία ομάδα, εργάζονται για την επίτευξη ενός κοινού στόχου, αναπτύσσοντας μία πιο ανθρώπινη σχέση βασισμένη στην ισότιμη μεταχείριση και το σεβασμό. Ο θεραπευτής απεκδύεται το ρόλο της αυθεντίας, παρατηρεί, μαθαίνει, βιώνει, εξελίσσεται. Το Μουσείο δημιούργησε μία ευέλικτη εκδοχή του προγράμματος, η οποία δεν προϋπέθετε την επίσκεψη στο φυσικό χώρο του μουσείου.
Πηγές & Βιβλιογραφικές Αναφορές:
Allen, P., Brown, A., Harvey, L., Cutler, D. και E, Ward. (2015). Becoming a dementia-friendly arts venue: A practical guide . Alzheimer’s Society.
Ander, E.E., L, Lanceley, A., Menon, U., Noble, G. και Chatterjee, H.J. (2012). Heritage, health and wellbeing: assessing the impact of a heritage focused intervention on health and wellbeing. International Journal of Heritage Studies , σσ. 6-16.
Benham, H. (2015, Σεπτέμβριος 25). Designing Museum Experiences For People With Dementia. Ανάκτηση Νοέμβριος 3, 2022, από www.museumnext.com: https://www.museumnext.com/article/designing-museum-experiences-for-people-with-dementia/
Calkins, M. P. (2018, Μάρτιος). From Research to Application: Supportive and Therapeutic Environments for People Living With Dementia. The Gerontologist, Vol. 58, No. S1, σσ. 114 – 128.
Carlsson, R. (2020, Μάιος 16). Are museums good for your mental health? Ανάκτηση Νοέμβριος 3, 2022, από MuseumNext: https://www.museumnext.com/article/are-museums-good-for-your-mental-health/
