Η κατάκτηση του Βυζαντίου και του ελλαδικού χώρου από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, μεταξύ των πολλών συνεπειών που επεφύλασσε για το ελληνικό στοιχείο, σηματοδότησε και ένα μαζικό κύμα μετανάστευσης και φυγής από τον τουρκοκρατούμενο, πλέον, ελλαδικό χώρο προς άλλες χώρες, περισσότερο ασφαλείς. Αυτές οι τάσεις φυγής, παρατηρήθηκαν για πρώτη φορά στα τέλη του 14ου αιώνα, πολλώ δε μάλλον, μετά την κατάληψη της Τραπεζούντας (1461) από τους Οθωμανούς, ωστόσο έγιναν πιο έντονες κατά το δεύτερο μισό του 15ου και στον 16ο αιώνα. Οι περισσότεροι επέλεξαν να μεταναστεύσουν προς τη Δύση (π.χ. Ιταλία), ωστόσο ένα μέρος προτίμησε να μεταναστεύσει προς βόρειες βαλκανικές χώρες και εν τέλει προωθήθηκε προς τη Ρωσία, σχηματίζοντας ακμαίες ελληνικές παροικίες.
Εκείνη την εποχή, η Ρωσία δεν άσκησε ιδιαίτερη πίεση προς τους μετανάστες, για διάφορους λόγους. Παρά τη θρησκευτική ταύτιση Ελλήνων και Ρώσων, γεγονός παραμένει πως οι Έλληνες θεωρούσαν το (τότε) Μεγάλο Δουκάτο της Μοσχοβίας, κοινωνικά άξενο, γεωγραφικά απομακρυσμένο και δυσπρόσιτο και ακατάλληλο κλιματολογικά. Επίσης, η ηγεσία του ρωσικού κράτους δεν ενδιαφερόταν, να προσελκύσει Έλληνες, για να στελεχώσουν τη διοίκηση, την αγροτική παραγωγή ή τις δημόσιες επιχειρήσεις. Η ανακήρυξη όμως του πατριαρχείου της Μόσχας, το 1589, προκάλεσε αύξηση των “ζητειών” και των εκκλησιαστικών μετοικεσιών. Πολλοί λόγιοι της εποχής διακρίθηκαν τότε, όχι μόνο κληρικοί, αλλά και κωδικογράφοι, ζωγράφοι κλπ.
Οι επαφές του ελληνικού στοιχείου με τους Ρώσους έγιναν περισσότερο έντονες, προς τα τέλη του 17ου αιώνα, όταν τα ηνία του ρωσικού βασιλείου πήρε ο Μεγάλος Πέτρος. Στα χρόνια αυτά, εκτός από τους εκκλησιαστικούς υπαλλήλους, τους δασκάλους και τους λογίους, μετακινήθηκαν προς τα ρωσικά εδάφη και πολλοί Έλληνες στρατιωτικοί, προερχόμενοι τόσο από τις δυτικές χώρες όσο και από την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Ο αριθμός τους, συγκριτικά με τους σλάβους εποίκους, ήταν μικρότερος, αλλά διόλου αμελητέος. Αξίζει να σημειωθεί πως από τους Έλληνες που επισκέπτονταν τη Ρωσία κατά τον 18ο αιώνα, λίγοι ήταν αυτοί που έμεναν μόνιμα εκεί. Παρόλα αυτά, σε ορισμένα αστικά κέντρα της Ουκρανίας και της νότιας Ρωσίας, σχηματίστηκαν μικρές εμπορικές παροικίες ήδη από τον 16ο αιώνα.
Η περίπτωση της πόλης του Νίζιν στη σημερινή Ουκρανία είναι άξια αναφοράς. Η πόλη ιδρύθηκε το 1625 και σύντομα εποικίστηκε από Έλληνες, κυρίως εμπόρους, οι οποίοι απολάμβαναν ειδικά προνόμια, λόγω της αυξανόμενης εμπορικής κίνησης. Οι Έλληνες επέλεξαν το Νίζιν γιατί τότε ήταν η μεγαλύτερη ουκρανική πόλη και επιπλέον, βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι Ρωσίας – Ουκρανίας – Κριμαίας. Από το 1680, οι Έλληνες οργανώθηκαν και ενοριακά, ενώ η έλλειψη θρησκευτικών καταπιέσεων στο Νίζιν (σε αντιδιαστολή με την Οθωμανική Αυτοκρατορία), ήταν ένας ακόμα παράγοντας που συνετέλεσε στην ακμή της παροικίας αυτής. Η κατάλυση όμως του κοζακικού ουκρανικού κράτους και η μετάθεση της εμπορικής δραστηριότητας από την Ουκρανία, στη Ρωσία έπαιξε κρίσιμο ρόλο στην παρακμή αυτού του κέντρου.
Σταθερές επαφές με τη Ρωσία διατηρούσαν επί αιώνες, οι Έλληνες της Κριμαίας. Ήδη από τις αρχές του 15ου αιώνα, έχουμε τις πρώτες μαρτυρίες για τις παροικίες των Ελλήνων στην Κριμαία. Είναι άξιο αναφοράς πως οι ελληνικοί πληθυσμοί στη χερσόνησο άντεξαν τις επιδρομές Αβάρων, Γότθων, Ούννων, Χαζάρων κλπ, αλλά και την κατάκτηση της χερσονήσου από τους Τατάρους. Το 1475, η επέκταση της οθωμανικής κυριαρχίας στη χερσόνησο, διευκόλυνε τις εκεί παροικίες να ανασυνδεθούν με την ελληνική Ανατολή. Κατά την πρώιμη εξάλλου περίοδο της τουρκοκρατίας, οι Έλληνες της νότιας Κριμαίας ενισχύθηκαν δημογραφικά και κοινωνικά με την έλευση νέων εποίκων στην Κριμαία, από την άλλη πλευρά της Μαύρης Θάλασσας.
Η ρωσική εποικιστική πολιτική και οι δυσμενείς συνθήκες που δημιουργήθηκαν για τους χριστιανούς της τουρκοκρατούμενης ελληνικής Ανατολής, στο λυκόφως του 18ου αιώνα, ενέτειναν τη μετανάστευση προς τα εδάφη της Ρωσίας. Οι ξένοι δελεάζονταν από τις υποσχέσεις των Ρώσων για οικονομικές παροχές και φοροελαφρύνσεις, στο πλαίσιο του σχεδίου των τελευταίων για εδραίωση του χριστιανικού στοιχείου (και άρα και της δικής τους δικαιοδοσίας) σε “ευαίσθητες” περιοχές της αυτοκρατορίας, και συνεπώς, η προοπτική της μετανάστευσης στα ρωσικά εδάφη δεν ήταν κάτι που δεν τους αφορούσε. Η έξοδος χιλιάδων Ελλήνων από την Κριμαία, επί Αικατερίνης Β’, στο πλαίσιο της κατάκτησης του κριμαϊκού χανάτου από τη Ρωσία, οδήγησε στην ίδρυση της Μαριούπολης στη σημερινή Ουκρανία και άλλων ελληνικών οικισμών στην ευρύτερη περιοχή.
Συνεπώς, η παρουσία του ελληνικού στοιχείου στην Κριμαία και τη νότια Ρωσία και οι παροικίες που δημιούργησαν, δεν είναι ένα γεγονός ανάξιο αναφοράς. Αν και διαχρονικά, οι Έλληνες της Ρωσίας, ουδέποτε έφτασαν τα μεγέθη των “μεγάλων” εθνικών μειονοτήτων της Ρωσίας, παρόλα αυτά η παρουσία και η εμπορική τους δραστηριότητα, δεν πρέπει να παραβλεφθούν.
Πηγή άρθρου:
Χασιώτης Ι.Κ. (1997): Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, σσ. 43 – 48, 55 – 56.
