Η Ρωσία, ήδη από την ανακήρυξή της σε αυτοκρατορία τον 18ο αιώνα, θεωρούνταν παραδοσιακά ως μία από τις ευρωπαϊκές Μεγάλες Δυνάμεις, που είχε παίξει καθοριστικό ρόλο σε καίρια ζητήματα της εποχής της. Παρόλα αυτά, ήταν μία δύναμη που θεωρούνταν ασθενέστερη συγκριτικά με τις άλλες Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής, τη Βρετανία, τη Γερμανία και τη Γαλλία, πολλές φορές γινόταν λόγος γι’ αυτήν ως “καθυστερημένη” οικονομικά και κοινωνικά. Αυτό σημαίνει ότι είχε «καθυστερήσει» τη μετάβαση από το φεουδαλισμό προς το σύγχρονο καπιταλιστικό σύστημα: οι αγρότες είχαν απελευθερωθεί από τη θεσμοθετημένη δουλεία στους άρχοντες ή το κράτος μόλις στα 1860, και είχε αργήσει απελπιστικά και να εκβιομηχανιστεί. Επιπλέον, μέχρι και τη ρωσική επανάσταση του 1905, δεν υπήρχαν νόμιμα πολιτικά κόμματα και κανένα είδους κοινοβουλευτισμού.
Μέσα σε όλα αυτά, τα αστικά κέντρα δεν έφεραν κάποια παράδοση όσον αφορά την πολιτική τους οργάνωση ή κάποια αυτόνομη διοίκηση. Οι ευγενείς δεν είχαν καταφέρει να χτίσουν ένα ισχυρό προφίλ, έτσι ώστε να διεκδικήσουν ανοιχτά παραχωρήσεις από την τσαρική αρχή. Εν πολλοίς, η αυγή του 20ου αιώνα θύμιζε στη Ρωσία παλαιότερες εποχές, μιας και δεν υπήρχαν προβλέψεις και ρόλοι για τα νέα κοινωνικά στρώματα που είχαν προκύψει, δηλαδή την εργατική τάξη και τους λογίους. Έτσι, περίπου το 80% του πληθυσμού αυτής της αχανούς αυτοκρατορίας ήταν, κατά βάση, αγροτικός.
Η κατάργηση της δουλοπαροικίας στις αρχές της δεκαετίας του 1860, φάνηκε πως έφερνε νέα πνοή στη χώρα, όμως όχι για πολύ, μιας και πρακτικά το σύστημα αυτό δεν εξαλείφθηκε αμέσως. Πολύ σημαντική αλλαγή ήταν η αναγνώριση του δικαιώματος μίσθωσης κοινοτικών κλήρων μεταξύ των μελών της κοινότητας. Η ρύθμιση αυτή επιτάχυνε τη διαδικασία χρηματοδότησης της κοινοτικής γεωργίας, στροφής των γεωργικών νοικοκυριών από την αυτοκαταναλωτική στην εμπορευματική οικονομία και δημιούργησε προϋποθέσεις για καλύτερη οικονομική κατάσταση μεταξύ κάποιων τάξεων.
Οι συνέπειες της απελευθέρωσης της δουλοπαροικίας προκάλεσαν ένα είδος αγροτικής εξόδου οδηγώντας στην ανάδυση σε όλες τις πόλεις ενός εποχιακού και, σταδιακά στις επόμενες γενιές, ενός σταθερού προλεταριάτου χωρίς γη, εξαιρετικά επικίνδυνου για τη δημόσια τάξη, αλλά και αρκετά πρόσφορου για τη βιομηχανική ανάπτυξη. Κατά τις πρώτες δεκαετίες μετά το 1860, το νέο εργατικό δυναμικό παρέμενε κυρίως εποχιακό και διατηρούσε την επαφή με το χωριό. Από την άλλη, το ζήτημα εάν η Ρωσία ήταν ή, εφόσον δεν ήταν, εάν θα έπρεπε να γίνει βιομηχανική χώρα απασχολούσε το σύνολο της ρωσικής διανόησης μετά τα 1860. Κάποιοι “δυτικόφιλοι” διανοούμενοι ήθελαν τον εκσυγχρονισμό της ρωσικής βιομηχανικής παραγωγής, ενώ άλλοι πάλι πρόβαλαν διαφορετικές θέσεις.
Είναι ευνόητο πως οι πρώτοι υποστήριζαν ένα καπιταλιστικό σύστημα διακυβέρνησης, με γρήγορη εκβιομηχάνιση και νέες κοινωνικές δομές. Αυτοί που αντιτίθεντο στους πρώτους, υποστήριζαν μία οικονομία στηριζόμενη στις παραδοσιακές δομές της ρωσικής αγροτικής ζωής. Η συζήτηση για τη φυσιογνωμία της ρωσικής κοινωνίας διαπέρασε τους διανοούμενους της ρωσικής αριστεράς, διαμορφώνοντας, τη δεκαετία του 1860, το ρεύμα των «ποπουλιστών» («λαϊκιστών») και στη συνέχεια των «ναρόντνικων» («μηδενιστών»). Ήδη όμως απασχολούσε τους ευρωπαίους μαρξιστές, με τον Καρλ Μαρξ να πρωταγωνιστεί στο διάλογο. Οι «ποπουλιστές» δέχονταν την ιδέα μιας κοινωνικής ανατροπής και αναζητούσαν την επαφή με την ύπαιθρο για τη σύλληψή της, κίνημα που αποτυγχάνει εξαιτίας της άρνησης των ίδιων των χωρικών.
Οι “ναρόντνικοι” υποστήριζαν την επαναστατική δράση αποφασισμένων μειοψηφιών. Γι’ αυτό συγκροτούσαν μυστικές συνωμοτικές εταιρείες που ασκούσαν τρομοκρατικές δράσεις. Επίσης, εξέδιδαν τα περιοδικά Sovremennik (Σύγχρονος Άνθρωπος) και Russkoe Slovo (Ρωσική Λέξη) στα οποία έγραφαν συγγραφείς, όπως ο Aleksandr Pushkin, ο Vissarion Belinsky και ο Nikolai Nekrasov. Οι δεκαετίες του 1860 και 1870 κατακλύζονται από τρομοκρατικές ενέργειες των ναρόντνικων και σκληρή καταστολή από τη μεριά του κράτους, οι οποίες όμως εντείνονται μετά την απογοήτευση του κινήματος «Προς τον Λαό». Κορύφωση αυτού του κύκλου τρομοκρατίας, ήταν η δολοφονία του τσάρου Αλέξανδρου Β΄ στις 13 Μαρτίου 1881.
Οι δύο αυτές οργανώσεις παρήκμασαν αργότερα και μετασχηματίστηκαν, η παράδοσή τους όμως παρέμεινε ισχυρή, καθώς εδραιωνόταν η λεγόμενη “σοσιαλεπαναστατική” θεωρία. Οι σοσιαλεπαναστάτες θεωρούσαν τους ίδιους κομβικά πρόσωπα για τη ρωσική επανάσταση και όχι τους σοσιαλδημοκράτες. Αντίθετα με τους τελευταίους, επιθυμούσαν να ενοποιήσουν το σύνολο των τάξεων, δηλαδή εργάτες, χωρικούς και διανοούμενους. Υπερτόνιζαν τη θέση της διανόησης και πίστευαν ότι ήταν η μόνη δύναμη που μπορούσε να δείξει το δρόμο προς την ελευθερία. Βασικό τους αίτημα ήταν κοινωνικοποίηση της γης στο πλαίσιο της λογικής της αναβίωσης της παλαιάς κοινότητας, ενώ οι σοσιαλδημοκράτες ήθελαν την εθνικοποίηση της γης.
Πέρα όμως από αυτά τα επαναστατικά σχήματα, στη Ρωσία των αρχών του 20ου αιώνα, δρούσαν και Ρώσοι φιλελεύθεροι οι οποίοι είχαν ιδρύσει την «Ένωση των Zemstvo Συνταγματικών» (1903) και την «Ένωση της Απελευθέρωσης» (1904) υποστηρίζοντας τη συνταγματική μοναρχία. Οι Ρώσοι φιλελεύθεροι εξέφραζαν τα συμφέροντα της ήδη διαμορφωμένης αστικής τάξης η οποία διεκδικούσε συμμετοχή στην εξουσία και εκσυγχρονισμό του κράτους. Στις 13 Δεκεμβρίου [30 Νοεμβρίου] 1904, η Δούμα ενέκρινε ένα ψήφισμα που ζητούσε σύσταση εκλεγμένου εθνικού νομοθετικού σώματος, την πλήρη ελευθερία του Τύπου και την ελευθερία της θρησκείας. Παρόμοια ψηφίσματα και τις εκκλήσεις ακολούθησαν από τις Δούμες άλλων πόλεων και συμβούλια Zemstvo.
Την ίδια περίοδο, οι δολοφονίες αξιωματούχων και προσώπων, μεταξύ των οποίων και εξέχοντα στελέχη της κυβέρνησης, έδιναν ολοένα και περισσότερο την αίσθηση ενός κράτους σε αποσταθεροποίηση. Μέσα σε αυτό το κλίμα, κηρύχθηκε στα 1904 ο ρωσοϊαπωνικός πόλεμος. Ο τσάρος Νικόλαος Β’ προσπάθησε να αμβλύνει την ένταση και να διευρύνει τις συμμαχίες του, επιχειρώντας να ικανοποιήσει αρκετά από τα αιτήματα των φιλελευθέρων. Στις 25 Δεκεμβρίου 1904, εξέδωσε ένα μανιφέστο στο οποίο υποσχόταν τη διεύρυνση της εξουσίας των Zemstvo και των τοπικών δημοτικών συμβουλίων, ασφάλεια για τους βιομηχανικούς εργάτες, την κατάργηση των εθνοτικών διακρίσεων και την κατάργηση της λογοκρισίας. Η συγκρότηση όμως ενός εκλεγμένου νομοθετικού σώματος δεν βρήκε ακόμα κάποιο έρεισμα.
Μέσα στην εργατική τάξη της Πετρούπολης και κυρίως στους εργάτες της βιομηχανίας Πουτίλοφ που απασχολούσε 12.000 εργάτες, κεντρικό ρόλο έπαιζε ένας ιερέας, ο Georgy Gapon. Είχε δημιουργήσει μια σειρά από νόμιμες εργατικές οργανώσεις που είχαν το χαρακτήρα «ταμείου αλληλοβοήθειας», αλλά σταδιακά μετατράπηκαν σε εργατικές λέσχες. Κανείς από τους σοσιαλδημοκράτες δεν εντάχθηκε σε αυτό το κίνημα και όταν, στα τέλη του 1904, προσπάθησαν να το προσεγγίσουν, δέχθηκαν εχθρική αντίδραση από τους εργάτες. Τον Ιανουάριο του 1905, ύστερα από μια ασήμαντη αφορμή, στα εργοστάσια Πουτίλοφ κηρύχθηκε απεργία που εξελίχθηκε σε γενική απεργία σε όλα τα εργοστάσια της Πετρούπολης. Τα αρχικά αιτήματα που προωθούσε ο Gapon ήταν κυρίως οικονομικά: καθιέρωση οκταώρου, αύξηση στο κατώτερο ημερομίσθιο, βελτίωση συνθηκών υγιεινής και παροχή δωρεάν ιατρικής περίθαλψης. Η ρωσική επανάσταση είχε ξεκινήσει.
Αργότερα όμως, προστέθηκαν και πολιτικά αιτήματα: ελευθερία συνάθροισης για τους εργάτες, γη για τους αγρότες, ελευθερία λόγου και Τύπου, διαχωρισμός εκκλησίας και κράτους, παύση του πολέμου και τέλος, δημιουργία μιας συντακτικής συνέλευσης. Στις 9 Ιανουαρίου, ημέρα Κυριακή, περίπου 200.000 άοπλοι με επικεφαλής τον Gapon, μαζεύτηκαν, κρατώντας εικόνες και πορτρέτα του τσάρου στην πλατεία των Χειμερινών Ανακτόρων της Πετρούπολης. Ο τσάρος δεν δέχτηκε ν’ ακούσει τα αιτήματα του πλήθους και διέταξε τη φρουρά του να τους διαλύσει. Περίπου 1.000 σκοτώθηκαν και άλλοι 2.000 τραυματίστηκαν. Όπως είπε ο ίδιος ο Gapon: «Δεν έχουμε πια τσάρο. Ένα ποτάμι αίμα χωρίζει τον τσάρο από το λαό».
Η λεγόμενη «αιματηρή Κυριακή», όπως έμεινε στην ιστορία αυτή η μέρα, αποτέλεσε τον πρόλογο για την επανάσταση. Η δημόσια κατακραυγή για τα γεγονότα της Πετρούπολης προκάλεσε μια σειρά μαζικών απεργιών που εξαπλώθηκαν γρήγορα σε όλα τα βιομηχανικά κέντρα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Μέχρι το τέλος του Ιανουαρίου του 1905, απεργούσαν το σύνολο των βιομηχανικών εργατών στην Πολωνία και σχεδόν ο μισός εργατικός πληθυσμός των βιομηχανιών της ευρωπαϊκής Ρωσίας, ενώ απεργίες ξέσπασαν στη Φινλανδία και στις χώρες της Βαλτικής. Τον επόμενο μήνα, οι απεργίες έφτασαν στον Καύκασο, ενώ τον Απρίλιο πέρασαν και στα Ουράλια. Στις 26 Οκτωβρίου 1905, πάνω από δύο εκατομμύρια εργάτες βρίσκονταν σε απεργία, ενώ δεν λειτουργούσε σχεδόν κανένας σιδηρόδρομος σε ολόκληρη τη Ρωσία.
Παράλληλα, στο πολεμικό μέτωπο ο ρωσικός στρατός ηττήθηκε από τους Ιάπωνες αφήνοντας χιλιάδες νεκρούς. Η κυβέρνηση βρέθηκε να μάχεται ενάντια σε πολυάριθμους εχθρούς: αγρότες που σκότωναν γαιοκτήμονες και έβαζαν φωτιά στις περιουσίες τους, απεργούς που μάχονταν στα οδοφράγματα, στρατιώτες και ναύτες που πυροβολούσαν τους αξιωματικούς, ενώ δολοφονικές ενέργειες επεκτείνονταν σε βαθμό πρωτόγνωρο. Οι εφημερίδες εγκαινίασαν μια στήλη στην οποία απλά αναφερόταν καθημερινά η λίστα με τις πολιτικές δολοφονίες και απαλλοτριώσεις. Στο μεταξύ, ο τσάρος αναγκάστηκε να εκδώσει το Μανιφέστο της 17ης Οκτωβρίου, με το οποίο υποσχόταν ελευθερίες και σύσταση συμβουλευτικής Δούμας. Ήταν φανερό πως το καθεστώς δεν μπορούσε να κυβερνήσει με τις παλιές μεθόδους. Στη νέα Δούμα που συγκροτήθηκε αναδύθηκαν νέα πολιτικά κόμματα.
Αν και ψηφίστηκαν σημαντικά ζητήματα και το καθεστώς του τσάρου φιλελευθεροποιήθηκε κατά κάποιο τρόπο, εντούτοις η διάλυση της Δούμας του 1905 και αυτής του 1906, έδειξαν πως η επανάσταση αυτή είχε φτάσει στο τέλος της και πως δεν επετεύχθη κάτι ουσιαστικό. Όμως, η επανάσταση του 1905 πράγματι αποτελεί τον προπομπό της επανάστασης του 1917. Εκεί, για πρώτη φορά, πραγματώνεται η πολιτική συγκρότηση της εργατικής τάξης και η ανάδυσή της ως πολιτικό υποκείμενο, που οργανώνεται, μάχεται και διεκδικεί ως ενιαίο σώμα.
Πηγή που χρησιμοποιήθηκε για το άρθρο:
Η ρωσική κοινωνία προς την επανάσταση του 1905: ανακτήθηκε από https://tetradia-marxismou.gr/ρωσική-κοινωνία-προς-επανάσταση-του-1905/
