Memento mori: Η υπενθύμιση της θνητότητας στη τέχνη

memento mori
Πηγή εικόνας: vangoghmuseum.nl Head of a Skeleton with a Burning Cigarette Vincent van Gogh (1853 – 1890)

 

Ήδη από την αρχαιότητα ο Πλάτων φρόντισε με την δική του οπτική και θεώρηση των πραγμάτων να μας ενημερώσει για το σκοπό της φιλοσοφίας στο διάλογο του “Φαίδων”. Ο Πλάτων όρισε λοιπόν τη φιλοσοφία ως τον στοχασμό του ανθρώπου πάνω στο θάνατο. Αυτός ο θάνατος βέβαια θα μπορούσε πέρα από φυσικός να είναι και ο θάνατος του Εγώ. Ωστόσο στον περισσότερο κόσμο πέρασε ότι ο σκοπός της φιλοσοφίας κατά Πλάτωνα είναι, όπως προαναφέρθηκε, η μελέτη πάνω στο σωματικό θάνατο. Με αυτή την αντίληψη το θέμα πήρε τους δικούς του δρόμους και ακολούθησε μία συγκεκριμένη πορεία μέσα στο χρόνο σε συνδυασμό με τη διαρκή αγωνία του ανθρώπου για το τέλος.

Ο φυσικός θάνατος, η υπενθύμιση της θνητότητας στους ανθρώπους ήταν και είναι ο βασικός άξονας διαφόρων θρησκειών, αλλά έγινε πολλές φορές και το κεντρικό θέμα στις τέχνες. Τον Μεσαίωνα ειδικά, στην τέχνη τα έργα ” memento mori = θυμήσου τον θάνατο ” είχαν την τιμητική τους, διόλου περίεργο αν σκεφτεί κανείς την συχνότητα και την έκταση του θανάτου σε ολόκληρη την Ευρώπη εκείνη την εποχή. Τα έργα αυτά περιέχουν σύμβολα όπως οι νεκροκεφαλές ή κόκαλα, βέβαια με το πέρασμα του χρόνου φτάνοντας στον 16ο-17ο αιώνα μία άλλη λέξη ήρθε για να περιγράψει αυτό το στυλ ή ένα παραπλήσιο του. Η λέξη “vanitas=ματαιοδοξία”, με μία σειρά επιπλέον συμβόλων όπως τα φρούτα σε διαδικασία αποσύνθεσης, ρολόγια, μαραμένα λουλούδια και λιωμένα κεριά. To θέμα τους ξεκάθαρο, τα μηνύματα τους επίσης, είναι ηλίου φαεινότερον ότι τα έργα αυτά αποσκοπούσαν πέρα από την οποιαδήποτε αισθητική τους εκπλήρωση να μεταφέρουν το μήνυμα της θνητότητας και της ευθραυστότητας της ανθρώπινης ζωής. Η ανάγνωση αυτών των έργων στις μέρες μας είναι μία ίσως πιο πολύπλοκη δουλειά, αν και η ανθρωπότητα δεν κατάφερε να ξεπεράσει το βασικό της γνώρισμα.

 

memento mori
Πηγή εικόνας: en.wikipedia.org, “Vanitas Still Life” by Pieter Claesz, 1630

 

Ο σύγχρονος θεατής θα πρέπει να ξεπεράσει το όποιο αίσθημα αποστροφής τον διακατέχει παρατηρώντας αυτά τα έργα και να δει ότι πρόκειται για κάτι που τον παροτρύνει να ξεκινήσει μία εσωτερική μάχη με τον εαυτό του και να ξεπεράσει την εύκολη ανάγνωση, τη γρήγορη παρατήρηση που χαρακτηρίζει δυστυχώς την κουλτούρα του σύγχρονου ανθρώπου, κρατώντας τις σκέψεις του για μία μετέπειτα επεξεργασία. Μπορεί να είναι μεγάλος πειρασμός ο θεατής να ταυτίσει τον Μεσαίωνα, κατά τον οποίο παρήχθησαν πολλά έργα τέχνης της θεματικής memento mori, με την εμμονή της εποχής στο θάνατο -αν και μάλλον υπήρχε εμμονή με τη ζωή μιας και το ουσιαστικό μήνυμα είναι το carpe diem=άδραξε τη μέρα- εξαιτίας της πανώλης ή εξαιτίας καταστροφικών πολέμων. Είναι δέον λοιπόν ο θεατής να αντικρίσει την πραγματικότητα και να δει ότι και ο σύγχρονος κόσμος ταλανίζεται από καταστροφικούς πολέμους και πανδημίες · κι αν το αντεπιχείρημα σε αυτό είναι η συχνότητα του φαινομένου τότε και τώρα ας σκεφτούμε τον τότε πληθυσμό συγκριτικά με τον σημερινό αλλά και το γεγονός ότι οι τότε άνθρωποι σίγουρα θα λέγανε το πόσο καλύτερα ζούσαν από τους προγόνους τους.

Διαβάστε επίσης  Κυνήγι μαγισσών: ένα σώμα στην πυρά

Όπως είναι προφανές το θέμα της υπενθύμισης της θνητότητας είναι κάτι που απασχολεί τον άνθρωπο και εμπνέει μέχρι και τις μέρες μας, έτσι και μετέπειτα καλλιτέχνες ασχολήθηκαν με το θέμα μεταφέροντας κι εκείνοι με τη δική τους σειρά μηνύματα όπως memento mori, carpe diem στη ζωγραφική αλλά και τον κινηματογράφο.

Advertising

Advertisements
Ad 14

 

Στη μοντέρνα ζωγραφική

Αυτή η ζωγραφιά του Ολλανδού καλλιτέχνη, Βίνσεντ Βαν Γκογκ, απεικονίζει ηλιοτρόπια στην κορύφωση της ομορφιάς τους. Αποκομμένα από τους μίσχους τους και τοποθετημένα σε ένα βάζο, βιώνουμε την τελευταία έκρηξη ζωτικότητας τους, καθώς ξεκινούν να μαραίνονται.

 

vanitas
Πηγή εικόνας: nationalgallery.org.uk, όνομα έργου: Sunflowers

 

Στο έργο του Πικάσο “Goat’s Skull, Bottle and Candle” βλέπουμε την αναπαραγωγή των ίδιων συμβόλων του στυλ Vanitas αλλά μέσα από τις φόρμες του Πικάσο. Δηλαδή υπάρχει το κερί, τα κόκαλα αλλά δοσμένα με μη συμβατικό τρόπο.

 

memento mori
Πηγή εικόνας: tate.org.uk | Goat’s Skull, Bottle and Candle by Pablo Picass

 

Στην ποίηση:

Advertising

Ένας από τους πιο δημοφιλείς Έλληνες ποιητές, ίσως και ο πιο γνωστός διεθνώς Έλληνας ποιητής, ο Κωνσταντίνος Καβάφης, συνειδητά ή τυχαία επέλεξε ένα σύμβολο της θεματικής vanitas σε ένα από τα ποιήματα του για να δείξει την περασμένη του ζωή και να εκφράσει την ανησυχία του για τον χαμένο αυτό χρόνο. Ταυτόχρονα ο μελαγχολικός αυτός στοχασμός του που βαραίνει το σύμβολο αλλάζει όταν ο ποιητής ατενίζει το μέλλον, τότε το σύμβολο γίνεται σήμα αισιοδοξίας. Το σύμβολο αυτό για το οποίο συζητάμε είναι το κερί και το ποίημα στο οποίο αναφέρομαι όπως πιθανόν έχετε καταλάβει είναι το ποίημα “Κεριά”.

Διαβάστε επίσης  Κανείς δε ζει όπως θέλει

 

Του μέλλοντος η μέρες στέκοντ’ εμπροστά μας
σα μια σειρά κεράκια αναμένα —
χρυσά, ζεστά, και ζωηρά κεράκια.

Η περασμένες μέρες πίσω μένουν,
μια θλιβερή γραμμή κεριών σβυσμένων•
τα πιο κοντά βγάζουν καπνόν ακόμη,
κρύα κεριά, λυωμένα, και κυρτά.

Δεν θέλω να τα βλέπω• με λυπεί η μορφή των,
και με λυπεί το πρώτο φως των να θυμούμαι.
Εμπρός κυττάζω τ’ αναμένα μου κεριά.

Advertising

Δεν θέλω να γυρίσω να μη διω και φρίξω
τι γρήγορα που η σκοτεινή γραμμή μακραίνει,
τι γρήγορα που τα σβυστά κεριά πληθαίνουν.

 

Τα κεριά λοιπόν αντιπροσωπεύουν το παρελθόν, τις αναμνήσεις, είναι κεριά σκυθρωπά και λιωμένα τα οποία λυπούν τον ποιητή δημιουργώντας του μελαγχολία. Βέβαια το μέλλον το παρατηρεί με αισιοδοξία, το βλέπει ως κάτι φωτεινό και ζεστό το οποίο το περιμένει με προσμονή, ενώ αρνείται να κοιτάξει την σβησμένη γραμμή των κεριών. Το σύμβολο της θεματικής vanitas -τα κεριά- επικυρώνεται από την ανησυχία του ποιητή για την εφημερότητα της ζωής και τη διαπίστωση για το πόσο γρήγορα περνά, στους τελευταίος στίχους γράφει “Δεν θέλω να γυρίσω να μη διω και φρίξω τι γρήγορα που η σκοτεινή γραμμή μακραίνει, τι γρήγορα που τα σβυστά κεριά πληθαίνουν.” Είναι ένα ποίημα αισιόδοξο μα και συνάμα μελαγχολικό, ένα ποίημα απλό σχετικά στη σύλληψη του μα και τόσο βαθύ τόσο σε νοήματα αλλά και τόσο μεταδοτικό ως προς τα συναισθήματα του ποιητή. Το έργο αυτό έχει την αντίθεση της ζωής και του θανάτου, της αισιοδοξίας και της μελαγχολίας, του παρελθόντος και του μέλλοντος, του μαύρου και του άσπρου, οι οποίες όμως συνθέτουν όλες τις αποχρώσεις της ζωής. Κάθε έργο που έστω και λίγο ταυτίζεται και περνά στις θεματικές της vanitas ή της memento mori έχει αυτό το χαρακτηριστικό, τη προβολή της ζωής και της αξίας της μέσα από κάτι ας πούμε σκοτεινό.

Διαβάστε επίσης  Εθελοντισμός και Πολιτισμός: Οφέλη και Προβληματισμοί

 

Στον κινηματογράφο

Advertising

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αξιοποίησης συμβόλων “memento mori” αποτελεί η ταινία του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν ” Η έβδομη σφραγίδα”. Λίγα λόγια για το έργο: Ένας ιππότης και ο ιπποκόμος του, επιστρέφοντας από τις Σταυροφορίες σε μια Σουηδία αφανισμένη από την πανούκλα, συναντούν το Θάνατο. Ο ιππότης τού προτείνει μια παρτίδα σκάκι ως τελευταία προθεσμία για να βρει απάντηση στα μεταφυσικά ερωτήματα που τον βασανίζουν. (πληροφορίες από το athinorama.gr). Οι σκηνές με τον Χάροντα και τον ιππότη να παίζουν σκάκι είναι οι πιο ιδιαίτερες σε ολόκληρο το έργο, ο Μπέργκμαν εμπνεύστηκε αυτή την τοποθέτηση του από μία τοιχογραφία σε έναν καθολικό ναό στη Σουηδία.

 

memento mori
Πηγή εικόνας: everydayshouldbesaturday.com

 

Το νόημα της αλληγορίας αυτής θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως εξής, το σκάκι είναι ένα παιχνίδι στο οποίο ο παίκτης προσπαθεί μέσω στρατηγικών κινήσεων να ξεπεράσει, να νικήσει τον αντίπαλο. Στην δική μας περίπτωση διαβάζεται σαν τις μάταιες προσπάθειες της κοινωνίας να παρατείνει τη ζωή της με κάθε μέσο, με την κατάληξη βέβαια να είναι αναπόφευκτη. Κάθε άνθρωπος ταυτίζεται με τον ιππότη του έργου ο οποίος αν και καταλαβαίνει ότι η προσπάθεια του είναι μάταιη συνεχίζει να προσπαθεί να νικήσει.

Μία ακόμη σκηνή με δυναμική στην οποία έχει αξιοποιηθεί ένα ακόμη σύμβολο ” memento mori ” είναι η τελευταία σκηνή της ταινίας στην οποία βλέπουμε το “χορό του θανάτου” ένα θέμα που εμφανίζεται αρκετά στην ιστορία της τέχνης. Όλοι οι χαρακτήρες ενωμένοι σε μία κοινή γραμμή με πρωτοστάτη το Θάνατο να κρατά ένα δρεπάνι και μία κλεψύδρα προχωρούν σε ένα θλιμμένο χορό…Τι άλλο θα μπορούσε να συμβολίζει αυτή η σκηνή-παράσταση πέρα από την κοινή γραμμή που μας ενώνει όλους, το κοινό μας χαρακτηριστικό;

 

vanitas
Πηγή εικόνας: greatbong.net

Όπως πιθανόν ήδη διαβάσατε ονομάζομαι Γιώργος Καραγιώργος, είμαι γεννημένος το έτος 1999 στην Αλεξανδρούπολη Έβρου ενώ πλέον σπουδάζω στο τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας του Παν. Ιωαννίνων. Ενδιαφέρομαι για τον κινηματογράφο, την ιστορία τέχνης,το θέατρο, τη συγγραφή ενώ έχω τιμηθεί από την Πανελλήνια Ένωση Λογοτεχνών για το διήγημα μου με τίτλο "Κύκνειο Άσμα". Μου αρέσει η ανάγνωση βιβλίων ποικίλων θεμάτων μιας και βαριέμαι εύκολα ενώ δείχνω ενδιαφέρον για την φιλοσοφία, ειδικά για τους κλάδους της αισθητικής και της μεταφυσικής. Πιστεύω ότι οι τέχνες και η φιλοσοφία μπορούν να μεταβάλλουν τον ρυθμό των ανθρώπων όταν πραγματικά τις αντικρίσουν κι εκείνοι να αλλάξουν τον κόσμο.

Αρθρα απο την ιδια κατηγορια

5 υπέροχοι προορισμοί για το Σαββατοκύριακο

Όλοι οι άνθρωποι έχουμε ανάγκη από μικρές, κοντινές και
Inland Empire

«Inland Empire»: Το αινιγματικό «κύκνειο άσμα» του David Lynch

Αν και το «Mullholand Drive» χαρακτηρίστηκε ως μια από τις