Το βρεφικό νεκροταφείο που έφεραν στο φως οι αρχαιολόγοι στην Αστυπάλαια είναι ένα εύρημα μοναδικό στον κόσμο.
Αστυπάλαια
Το δυτικότερο νησί των Δωδεκανήσων κατοικήθηκε πρώτα από Κάρες. Έπειτα, την εποχή της θαλασσοκρατίας του Μίνωα, πέρασε στην κυριαρχία της Κρήτης. Οι πρώτοι Έλληνες κάτοικοι ήταν άποικοι από τα Μέγαρα. Από τότε η ελληνική παρουσία στο νησί είναι αδιάλειπτη. Πλούσια αρχαιολογικά ευρήματα δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία του νησιού.
Βρεφικό νεκροταφείο: μια τυχαία ανακάλυψη
Το βρεφικό νεκροταφείο στην Αστυπάλαια ανακαλύφθηκε τυχαία. Το 1995 ο μηχανικός Νίκος Κομηνέας υπέβαλε αίτηση για ανοικοδόμηση κτιρίου οικοτουριστικού χαρακτήρα στην περιοχή της Κυλίνδρας, κάτω από τη Χώρα. Απέναντι υπάρχει το αρχαίο νεκροταφείο ενηλίκων του Κατσάλου. Έτσι, υπήρχαν υπόνοιες ότι το έδαφος της Κυλίνδρας φιλοξενούσε αρχαιότητες.
Η ΚΒ’ Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρόδου πραγματοποίησε διερευνητικές τομές στο χώρο, που οδήγησαν σε μια συγκλονιστική ανακάλυψη. Πλήθος αγγείων με εγχυτρισμένα βρέφη ήταν θαμμένα στην περιοχή.
Το μοναδικό βρεφικό νεκροταφείο στον κόσμο
Οι ανασκαφές έχουν αποκαλύψει περίπου 3.000 ταφές βρεφών και νεογέννητων. Τα βρέφη είναι ενταφιασμένα με τη μέθοδο του εγχυτρισμού. Παρόλο που η πρακτική αυτή είναι συνήθης σε όλο το χώρο της Μεσογείου, εντύπωση προκαλεί η πυκνότητα με την οποία συναντάται στο νεκροταφείο της Αστυπάλαιας. Τα πρωιμότερα δείγματα χρονολογούνται από την Ύστερη Γεωμετρική Εποχή, οπότε και πρέπει να τοποθετηθεί η αρχή χρήσης του χώρου. Ένας χώρος που συνέχισε να χρησιμοποιείται αδιάλειπτα ως τα ελληνιστικά χρόνια.
Εγχυτρισμοί: η τελευταία κατοικία χιλιάδων βρεφών
Οι εγχυτρισμοί ήταν η συνήθης πρακτική ταφής των βρεφών σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Η λέξη είναι σύνθετη και προέρχεται από την πρόθεση “εν” και τη “χύτρα”, αγγείο που χρησιμοποιούνταν συχνά. Άλλα αγγεία που χρησιμοποιούσαν ήταν αμφορείς, υδρίες και πίθοι. Για την τοποθέτηση του μωρού αφαιρούνταν ο πυθμένας ή γινόταν οπή στην κοιλιά του αγγείου, η οποία στη συνέχεια καλυπτόταν με το θραύσμα που είχε αποκοπεί ή με λίθο. Το βρέφος τοποθετούνταν με το κεφάλι προς το λαιμό και τα πόδια προς τον πυθμένα του αγγείου. Αν είχε επιλεγεί ένα ευρύστομο αγγείο, όπως χύτρες, πρώιμες υδρίες ή κάλπες, η ταφή πραγματοποιούνταν κανονικά από το στόμιο. Ο λαιμός σφραγίζονταν με λίθο. Φαίνεται πως τα αγγεία συμβόλιζαν τη μήτρα, μια συμβολική κίνηση για την προστασία του βρέφους. Στη συνέχεια τα αγγεία τοποθετούνταν σε αβαθείς λάκκους σκαμμένους στο φυσικό βράχο ή κτιστές θήκες.
Να σημειωθεί πως τα νεογέννητα και τα βρέφη δε θεωρούνταν κανονικά μέλη της κοινωνίας -ίσως λόγω της υψηλής θνησιμότητας- και γι’ αυτό δεν λάμβαναν τις ίδιες τιμές που πρόσφεραν στους ενήλικες νεκρούς. Μάλιστα, ο Πλούταρχος αναφέρει πως η νομοθεσία απαγόρευε την προσφορά σπονδών και γενικά οποιαδήποτε φροντίδα στους τάφους των πολύ μικρών παιδιών. Για το λόγο αυτό δεν έχουν βρεθεί κτερίσματα να συνοδεύουν τα βρέφη στην τελευταία κατοικία τους. Ωστόσο, στο βρεφικό νεκροταφεία της Αστυπάλαιας έχουν βρεθεί υπολείμματα καμμένων οστράκων και οστών ζώων, ενδείξεις ίσως τελετών εξαγνισμού.
Οι ταφές στο βρεφικό νεκροταφείο στη Αστυπάλαιας
Από τις μέχρι τώρα ανασκαφές έχουν αναγνωριστεί 1.900 αμφορείς, ακέραιοι ή αποσπασματικοί, 340 υδρίες και 140 χύτρες. Τα παλαιότερα αγγεία είναι υδρίες με γραπτή διακόσμηση από την Ύστερη Γεωμετρική Εποχή. Η πλειοψηφία των αγγείων χρονολογείται την αρχαϊκή εποχή, ενώ κερδίζουν σε δημοφιλία οι αμφορείς. Μάλιστα, έχουν βρεθεί αμφορείς από πολλές περιοχές, όπως η Σάμος, η Χίος, η Θάσος, οι Κλαζομενές, ακόμη και τύπου Χαναάν-Παλαιστίνης.
Ο καθηγητής Βιοαρχαιολογίας του University College of London, Simon Hillson, έχει αναλάβει -σε συνεργασία με την ελληνική Εφορεία Αρχαιοτήτων- τη μελέτη του σκελετικού υλικού. Σύμφωνα με τις μελέτες της ομάδας του, 75 % των ενταφιασμένων βρεφών ήταν νεογέννητα. Τα υπόλοιπα είναι είτε πρόωρα είτε βρέφη που πρόλαβαν να ζήσουν μικρό διάστημα μετά τη γέννησή τους. Ελάχιστα δείγματα νηπίων υπάρχουν στο χώρο, ενώ βρέθηκαν και κάποιες περιπτώσεις ενταφιασμού διδύμων.
Κατανοώντας τη χρήση του χώρου
Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες ερμηνείες για το αρχαίο βρεφικό νεκροταφείο της Κυλίνδρας.
Στον ευρύτερο χώρο του Κάστρου έχουν βρεθεί κάποιες επιγραφές που παραπέμπουν στην θεότητα Ειλειθυία. Η Ειλειθυία ή Ειλείθυια (γνωστή επίσης και με τα ονόματα Ειλήθυια, Ελεύθεια, Ελενθώ ή Ειληθώ) ήταν κόρη του Δία και της Ήρας. Θεά του τοκετού, πίστευαν ότι βοηθούσε τις επιτόκους, όπως επίσης ότι φρόντιζε τα νεογέννητα. Οι γυναίκες συνήθιζαν να προσφέρουν στη θεά πριν και μετά τον τοκετό αφιερώματα για να εξασφαλίσουν την εύνοιά της.
Στον ίδιο τον ανασκαφικό χώρο δε βρέθηκαν επιγραφές σχετικές με τη θεά Ειλειθυία. Ωστόσο, οι αρχαιολόγοι δεν αποκλείουν την ύπαρξη ενός ταφικού μνημείου με σκοπό τη λατρεία, ώστε το επόμενο παιδί να επιβιώσει. Άλλες θεές που είχαν σχέση με τη γέννα ήταν η Δήμητρα, η κόρη της, Περσεφόνη, η Άρτεμη, η Ήρα αλλά και η Σύρια θεά Αταγάρτις.
Σε μια ελληνιστική επιγραφή αναφέρεται το όνομα του Ρόδιου γιατρού Ιδρίαρχου. Η επιγραφή αυτή εγείρει ερωτήματα για την πιθανή ύπαρξη στο νησί ενός ιατρικού κέντρου, κοντά στο νησί του Ιπποκράτη. Γυναίκες από διάφορες περιοχές του μεσογειακού κόσμου ίσως να επισκέπτονταν την Αστυπάλαια για να γεννήσουν ή να αποβάλλουν. Μια ερμηνεία που ενισχύεται και από την ύπαρξη επιγραφών που αναφέρονται στον Ασκληπιό.
Θα μπορούσε, επίσης, να υποτεθεί ότι ο χώρος του βρεφικού νεκροταφείου άλλαξε χρήση με την πάροδο του χρόνου. Ενώ, δηλαδή, ξεκίνησε ως χώρος λατρείας να συνέχισε ως τόπος έκθεσης των ανεπιθύμητων βρεφών ή των αμβλώσεων της εποχής. Δεν αποκλείεται, τέλος, να επιτελούσε παράλληλα και τις δύο αυτές λειτουργίες. Να ήταν δηλαδή, ένας ιερός χώρος, στον οποίο άφηναν έκθετα τα ανεπιθύμητα νεογέννητα, καρπούς εξωσυζυγικών σχέσεων ή βρέφη με σοβαρά προβλήματα υγείας.
Η εγκατάλειψη και τα προβλήματα
Οι εργασίες στο βρεφικό νεκροταφείο -στα “μωρά”, όπως αναφέρονται οι ντόπιοι στην περιοχή της Κυλίνδρας- έχουν σταματήσει λόγω έλλειψης κονδυλίων. Ο χώρος έχει αφεθεί στην τύχη του, ενώ ένα συρματόπλεγμα είναι η μόνη απόπειρα προστασίας της αρχαιολογικής τοποθεσίας.
Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα που υπάρχει είναι η έλλειψη χώρων αποθήκευσης για το πλούσιο ανασκαφικό υλικό. Μια μισθωμένη κατοικία 50 τ.μ. φιλοξενεί μέχρι σήμερα τα ευρήματα από τις σωστικές ανασκαφές, μέχρι να συντηρηθούν και αποθηκευτούν ορθά. Ωστόσο, η οικία έχει γεμίσει ασφυκτικά. Μολονότι ο Δήμος Αστυπάλαιας έχει παραχωρήσει το παλαιό Γυμνάσιο-Λύκειο του νησιού, ο χώρος πάλι δεν επαρκεί για την αποθήκευση και την ορθή συντήρηση όλων αυτών των σπουδαίων ευρημάτων.
Οι αρμόδιοι φορείς της Εφορείας Αρχαιοτήτων επισημαίνουν πως θα πρέπει σύντομα να βρεθούν τα απαραίτητα κονδύλια για τη συντήρηση και την ανάδειξη τόσο του αρχαιολογικού χώρου, όσο και του ανασκαφικού υλικού. Προσδοκούν τις κατάλληλες ενέργειες ώστε ο χώρος να γίνει προσβάσιμος σε επισκέπτες αλλά και μελετητές από όλον τον κόσμο.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο:
Νεκρά βρέφη σε αμφορείς: Γιατί το αρχαίο νεκροταφείο της Αστυπάλαιας προσελκύει διεθνές ενδιαφέρον; / ανακτήθηκε από: https://www.lifo.gr/culture/arxaiologia/nekra-brefi-se-amforeis-giati-arhaio-nekrotafeio-tis-astypalaias-proselkyei
Τα “θαμμένα” βρέφη της Αστυπάλαιας, ανακτήθηκε από: https://www.kathimerini.gr/society/434029/ta-thammena-vrefi-tis-astypalaias/
Το νεκροταφείο βρεφών στην Αστυπάλαια, ανακτήθηκε από: www.archaiologia.gr
Νεκροταφείο παιδιών στην Αστυπάλαια, ανακτήθηκε από: https://astypalaia-island.gr/endiaferonta-nea/nektrotafio-paidion-stin-astypalaia
Ειλειθυία, πληροφορίες από: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%B9%CE%BB%CE%B5%CE%AF%CE%B8%CF%85%CE%B9%CE%B1
