Όλοι οι άνθρωποι ανήκουμε σε ομάδες. Οι συνάδελφοι στον χώρο εργασίας μας είναι μία ομάδα, η παρέα μας είναι μία ομάδα, ενώ παράλληλα μπορούμε να ανήκουμε σε πολιτικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές και αθλητικές ομάδες. Το ερώτημα που απασχολεί αυτό το άρθρο είναι: Αλλάζει η συμπεριφορά μας μέσα σε μία ομάδα;
Οι έρευνες από τον χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας απαντούν καταφατικά. Η συμμόρφωση προς την ομάδα αναφέρεται στο φαινόμενο όπου η δημόσια συμπεριφορά ενός ατόμου αλλάζει και προσαρμόζεται στους τρόπους συμπεριφοράς της ομάδας. Ας σκεφτούμε, για παράδειγμα, την επισημότητα που χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά ενός ανθρώπου που βρίσκεται στο γραφείο του, κι ας σκεφτούμε τη συμπεριφορά του ίδιου του ανθρώπου όταν διασκεδάζει.
Οι ομάδες στις οποίες υπαγόμαστε κυριαρχούνται από κάποιες νόρμες, πρότυπα δηλαδή συμπεριφοράς που είναι κοινά για τα μέλη τους. Αν το άτομο δεν συμμορφωθεί σε μία ομάδα, κινδυνεύει να χάσει την εύνοιά της, να εκδιωχθεί από αυτνή, ακόμη και να γελοιοποιηθεί (Hock, 2009).
Μέχρι ποιο σημείο, όμως, φτάνει η συμμόρφωση; Αν βρίσκεστε σε μία ομάδα, για παράδειγμα σε μία συνάθροιση με τους φίλους σας, πόσο εύκολα θα δηλώσετε τη διαφωνία σας με ένα θέμα; Πόσο εύκολα θα πείτε ότι είναι λάθος η άποψη του φίλου σας; Μήπως θα παραμείνετε σιωπηλοί; Το πρώτο πράγμα που ίσως σκέφτηκε κανείς διαβάζοντας αυτές τις ερωτήσεις είναι: εξαρτάται. Και πράγματι, έτσι είναι. Η αντίδρασή σας θα εξαρτηθεί από ορισμένους βασικούς παράγοντες, όπως δείχνουν οι έρευνες. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.
Το πείραμα του Asch και η συμμόρφωση προς την πίεση της πλειοψηφίας
Ο Solomon Asch μέσα από μία σειρά πειραμάτων αποφάσισε να εξετάσει τον βαθμό που η συμπεριφορά του ατόμου επηρεάζεται από τις πιέσεις της ομάδας. Μια ομάδα φοιτητών, αποτελούμενη από 8 μέλη, βρισκόταν σε μία αίθουσα και ο πειραματιστής, δείχνοντας δύο κάρτες με τέσσερις κάθετες γραμμές, ζητούσε από τον κάθε φοιτητή να πει ποια γραμμή από τη δεύτερη κάρτα ήταν ίση σε μέγεθος με αυτή που παρουσιαζόταν στην πρώτη κάρτα (βλ. εικόνα). Το πείραμα ως εδώ δεν έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και η απάντηση είναι προφανής. Ο φοιτητές απαντούν με τη σειρά σωστά και η πρώτη φάση του πειράματος λήγει με επιτυχία.
Σκεφτείτε τώρα ότι είστε ένας από τους φοιτητές. Το πείραμα προχωρά στην επόμενη φάση, ο πειραματιστής σάς δείχνει κάρτες με γραμμές και σας ζητά να αναγνωρίσετε ποια είναι ίση με την πρωτότυπη. Όπως και στην αρχή, απαντάτε σωστά. Απρόσμενα, όμως, όλοι οι υπόλοιποι συμμετέχοντες διαλέγουν διαφορετική γραμμή από εσάς! Το μοτίβο χορήγησης καρτών και αναζήτησης των δύο ίσων γραμμών συνεχίζεται μερικές φορές ακόμη, μέχρι που το πείραμα λαμβάνει τέλος. Τι συνέβη τελικά;
Η εξαπάτηση και το βασικό στοιχείο του πειράματος
Διόλου παράξενο για τα παλαιότερα πειράματα της ψυχολογίας, στο πείραμα αυτό υπήρξε εξαπάτηση. Οι 7 φοιτητές που βρίσκονταν στο δωμάτιο ήταν συνεργοί του πειραματιστή και στην πραγματικότητα μόνο ένας φοιτητής συμμετείχε στο πείραμα. Οι υπόλοιποι βρίσκονταν εκεί απλώς και μόνο για να επιλέξουν τη λάθος γραμμή και να μπορέσει να εξεταστεί το φαινόμενο της συμμόρφωσης (Hock, 2009. Χρυσοχόου, 2011).
Τα αποτελέσματα
Σε ποσοστό 75% οι συμμετέχοντες συμφώνησαν με τη λανθασμένη άποψη των υπολοίπων για την ίση γραμμή, τουλάχιστον μια φορά στις δοκιμές του πειράματος (Hock, 2011). Ας υπενθυμίσουμε εδώ πως η συνθήκη του πειράματος εξέταζε ένα αντιληπτικό φαινόμενο και όχι κάποιο περίπλοκο ή αμφιλεγόμενο θέμα. Με άλλα λόγια, η σωστή απόκριση στην ερώτηση του πειραματιστή ήταν προφανής και το υποκείμενο τη γνώριζε καλά. Παρ’ όλα αυτά, πολλοί συμμετέχοντες επέλεξαν να απαντήσουν λάθος!
Όταν, μετά τη λήξη του πειράματος, οι φοιτητές ερωτήθηκαν γιατί έδωσαν ως απόκριση τη λάθος γραμμή, πολλοί απάντησαν πως το έκαναν για να αποφύγουν να τραβήξουν την προσοχή των υπόλοιπων και να αποδοκιμαστούν (Χρυσοχόου, 2011). Αυτό στην κοινωνική ψυχολογία ονομάζεται κανονιστική επίδραση. Αλλάζουμε, δηλαδή, τη δημόσια συμπεριφορά μας εξαιτίας της ανάγκης μας να θέλουμε οι άλλοι να μας αποδέχονται και να μας εγκρίνουν (Hewstone, & Stroebe, 2007).
Υπήρξαν και κάποιοι φοιτητές όμως που δήλωσαν ότι αμφισβήτησαν την εκτίμησή τους για το μέγεθος των γραμμών και σκέφτηκαν μήπως οι υπόλοιποι είχαν δίκιο (Χρυσοχόου, 2011). Το φαινόμενο της κοινωνικής συμμόρφωσης σχεδόν άλλαξε την ίδια τους την αντίληψη. Σε αυτή την περίπτωση δεν κάνουμε λόγο για συμμόρφωση, δηλαδή για αλλαγή της δημοσίας συμπεριφοράς μας, αλλά για προσηλυτισμό. Ο τελευταίος αναφέρεται στην αλλαγή των ιδιωτικών μας αντιλήψεων μέσα από την επιρροή των άλλων (Hewstone, & Stroebe, 2007).
Τροποποιήσεις του πειράματος και ευρήματα
Σε μία τροποποίηση της αρχικής μορφής του πειράματος, αντί και οι 7 συνεργοί να δηλώσουν ως απάντηση τη λάθος γραμμή, το έκαναν μόνο οι 6 από αυτούς. Ο ένας συμμετέχων έδωσε κανονικά τη σωστή απάντηση, συμφωνώντας με τον φοιτητή. Το αποτέλεσμα;
Από το αρχικό 75% ποσοστό των φοιτητών που διάλεξαν τη λάθος απάντηση, συμφωνώντας με τους υπόλοιπους της ομάδας, μόνο το 5% σε αυτή τη συνθήκη απάντησε λάθος. Φαίνεται επομένως ότι και μόνο ένας άνθρωπος μέσα σε μία ομάδα είναι ικανός να μας κάνει να μείνουμε σταθεροί στις απόψεις μας, εάν δούμε πως συμφωνεί μαζί μας. Να επισημανθεί πως οι φοιτητές στα πειράματα του Asch ήταν άγνωστοι μεταξύ τους. Μπορούμε δηλαδή να μείνουμε σταθεροί σε μία άποψη, ακόμη κι αν βρούμε έναν μόνο άγνωστο άνθρωπο, ανάμεσα σε άλλους, που να την υποστηρίξει. Το εύρημα αυτό επιβεβαιώθηκε και από μεταγενέστερες έρευνες (Hock, 2009).
Τέλος, σε μία άλλη παραλλαγή του πειράματος, μόνο ένας συνεργός έδινε τη λάθος απάντηση, ενώ όλοι οι υπόλοιποι φοιτητές ήταν ανυποψίαστοι και συμμετείχαν κανονικά στο πείραμα. Σε αυτή την περίπτωση δεν υπήρξε συμμόρφωση και ο συνεργός γελοιοποιήθηκε (Χρυσοχόου, 2011).
Η σημασία των ευρημάτων και μεταγενέστερες έρευνες
Τα πειράματα του Asch, που διεξήχθησαν στις αρχές της δεκαετίας του 1950, είναι από τα σημαντικότερα στον χώρο της ψυχολογίας και αποτέλεσαν έναυσμα για πολλές έρευνες πάνω στο φαινόμενο της κοινωνικής συμμόρφωσης. Χάριν σε αυτές, έχουμε στη διάθεσή μας κάποια πολύ ενδιαφέροντα ευρήματα.
Ένα από τα πιο σημαντικά είναι πως η συμμόρφωση λαμβάνει μέρος σε ομάδες των 6 ή 7 μελών και όχι μεγαλύτερες. Ο ίδιος ο Asch εξήγησε αυτό το φαινόμενο λέγοντας πως, όσο μεγαλώνει η ομάδα, τόσο πιο πιθανόν είναι τα άτομα να υποπτευθούν πως οι υπόλοιποι λένε ψέματα και να αρχίσουν να συμμαχούν για να επηρεάσουν αυτούς που διαφωνούν. Σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχει συμμόρφωση, αλλά ρήξη απόψεων ανάμεσα σε δύο ή και περισσότερες υποομάδες μέσα στην ομάδα (Hoch, 2009).
Εκτός αυτού, η συμμόρφωσή μας στην ομάδα εξαρτάται από το πόσο σημαντική τη θεωρούμε. Για την ακρίβεια, όσο μεγαλύτερη δέσμευση τόσο μεγαλύτερη συμμόρφωση (Hoch, 2009). Αν, για παράδειγμα, βρίσκεστε στη μέση ενός πολιτικού διαλόγου από μία ομάδα (π.χ. φοιτητική παράταξη) που δε σας ενδιαφέρει και ζητήσουν τη γνώμη σας είναι πιο πιθανό να την εκφράσετε ακόμη κι αν αυτή διαφωνεί με τις προηγούμενες. Ο λόγος είναι απλός: δε σας νοιάζει η εύνοια αυτής της ομάδας για να προσπαθείτε να την κερδίσετε. Επομένως, στην προκειμένη, έχετε αμυδρό κίνητρο για κοινωνική συμμόρφωση.
Πριν κλείσουμε το άρθρο, ας σημειωθεί πως ο Asch διεξήγαγε αυτή τη σειρά πειραμάτων, εστιαζόμενος στη ναζιστική προπαγάνδα και στις δυνάμεις που μπορεί να κρύβονται κάτω από την κοινωνική επιρροή (Χρυσοχόου, 2011). Τα αποτελέσματά του ωστόσο μπορούν να επεκταθούν από την πολιτική επιρροή μέχρι την καθημερινότητα και τις απλές συζητήσεις, που κάνουν τα μέλη μιας παρέας μεταξύ τους.
Για ακόμη μια φορά λοιπόν η κοινωνική ψυχολογία επιβεβαίωσε ότι οι απόψεις μας, ακόμη και ο ίδιος μας ο εαυτός, δεν υπάρχουν απλά, αλλά υπάρχουν πάντα σε σχέση με τους άλλους. Οι ομάδες προσδιορίζουν τι είμαστε και τι ζωή ζούμε (Ηοgg, & Vaughan, 2010).
Hewstone, M., & Stroebe, W. (2007). Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία. Αθήνα: Παπαζήση.
Hock, R.R. (2009). 40 μελέτες που άλλαξαν την ψυχολογία. Περιηγήσεις στην ιστορία της ψυχολογικής έρευνας. Αθήνα: Τόπος.
Ηοgg, M. A., & Vaughan, G. M. (2010). Κοινωνική ψυχολογία. Αθήνα: Gutenberg.
Χρυσοχόου, Ξ. (2011). Πολυπολιτισμική Πραγματικότητα. Αθήνα: Πεδίο.
Το πείραμα:
Asch, S. E. (1950). Opinions and social pressure. Scientific American, 193(5), 31-35.
