Φωτό: Angelo Musco
Εξετάζοντάς την με τον φακό της ψυχολογίας, η έκφραση μάζα αποκτά ειδική σημασία. Μια ομάδα ανθρώπων παρουσιάζει διαφοροποιημένα χαρακτηριστικά από αυτά των μεμονωμένων ατόμων της. Φτιάχνει ένα εννιαίο ον, εμφανίζει οργανωμένο προφίλ, εξαφανίζει κατά κάποιον τρόπο τις συνειδητές προσωπικότητες των ατόμων που την απαρτίζουν. Ο μαζικός άνθρωπος είναι κομμάτι της ομάδας-μάζας.
Τί ωθεί τους ανθρώπους να μαζικοποιούνται;
Κανένας αριθμός ανθρώπων, τυχαία συγκεντρωμένων, δεν αρκεί για να μορφοποιήσει μάζα. Μόνο η συνδρομή συγκεκριμένων προϋποθέσεων και κινήτρων οδηγούν στη διανοητική και ψυχολογική συλλογικότητα και την οργάνωσή της. Η σύνθεση της μαζικής οντότητας ξεπηδά σαν αποτέλεσμα συγκεκριμένων εξωτερικών συμβάντων ή απειλής. Το κίνητρο είναι η δημιουργία μιας αρχικά ιδεολογικής ασπίδας. Στη συνέχεια, ατομικότητες ακόμη και προσανατολισμένες σε διαφορετικούς ορίζοντες, άλλης αντίληψης, βαθμού καλλιέργειας και ατομικών δράσεων συνιστούν μια ξεχωριστή ολότητα.
Γκυστάβ Λε Μπον και ψυχολογία της μάζας
Ο Λε Μπον έζησε τον δέκατο ένατο αιώνα και έβαλε τα θεμέλια της ψυχοκοινωνικής μελέτης των μαζών. Η σκέψη παλαιότερων μελετητών- φιλοσόφων είχε ήδη διαμορφώσει την άποψη ότι οι πιο σύνθετες όψεις της κοινής ζωής των λαών, όπως η γλώσσα και η σκέψη, έχουν σαν σημείο αναφοράς τους μια συλλογική ψυχολογία. Ο Λε Μπον προχωρά στην διαπίστωση πως, όσες και αν είναι οι διαφορές των επί μέρους ατόμων, η μάζα που προκύπτει τα προικίζει με ένα είδος συλλογικής ψυχής. Αξιοσημείωτο είναι επιπλεόν το στοιχείο της προσωρινότητας. Η εκάστοτε μαζικότητα διαρκεί όσο ισχύουν οι προϋποθέσεις δημιουργίας της, ή η απειλή.
Ταξινόμηση και χαρακτηριστικά
Οι πρωταρχικές μάζες, με μια έννοια κοντινή στην αγέλη, ήσαν προφανώς οι ομαδικές εξορμήσεις κάθε φυλής για εύρεση τροφής ή την αντιμετώπιση κινδύνων στις πρωτόγονες κοινωνίες: η κατά Φρόυντ πρωτόγονη ορδή, με ψυχολογία αγέλης. Ακολούθησαν οι θρησκείες και οι στρατοί. Εξελικτικά στο χρόνο, μάζες συνιστούν οπαδοί, ιδεολογίες, συνδικάτα, συνελεύσεις, σωμάτα ενόρκων, ακόμη και θεωρίες.
Οι μάζες παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Κάποια από αυτά είναι κοινά, κάποια ειδικά, ορισμένα ταυτίζονται με στοιχεία των ατομικών συνειδήσεων των ανθρώπων τους και άλλα έχουν ξεπηδήσει, ώστε να αρμόζουν στα κίνητρα και τους στόχους της μάζας.
Κοινά χαρακτηριστικά
Η ψυχολογική ανάλυση ανέδειξε γρήγορα τη σημασία του ασυνείδητου, ως οδηγού των μαζών. Πράγματι, παρά την ατομική πρακτική, την πνευματική ικανότητα ή τις πεποιθήσεις των επί μέρους ατόμων, η συλλογική ψυχή παραμερίζει την ατομικότητα. Ένα αθροιστικό ομοιογενές δίνει προβάδισμα στις ασυνείδητες ιδιότητες. Τα ιδιαίτερα προσόντα ενός εκάστου παύουν να υπερτερούν.
Το άτομο και μόνο λόγω της συμμετοχής του στο πλήθος αισθάνεται ασφαλέστερο και δυνατότερο. Κινείται υπό την έγερση παρορμήσεων και ως μάζα είναι ασταθές, εύπιστο, υπερβάλλει και ρέπει στην υποβολή και την ψευδαίσθηση. Το γεγονός ότι αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι μιας συμπαγούς ολότητας το απενοχοποιεί ή το ηρωποιεί. Άνθρωποι που δεν θα τολμήσουν να βιαιοπραγήσουν ως μονάδες, εύκολα μεταβάλλονται σε βιάιο όχλο και άτομα άτολμα αποβαίνουν συμμέτοχοι σε νικηφόρες μάχες παντός είδους.
Ο ηγέτης
Σημαντικό στοιχείο στην ψυχολογική προσέγγιση της μάζας είναι η αναγκαία κατεύθυνση. Η ιδιότυπη ομάδα έχει εξουδετερώσει τις ατομικότητες, αλλά έχει ανάγκη καθοδήγησης. Ο ηγέτης πρέπει να διαθέτει κύρος, δηλαδή να ενσαρκώνει το πρότυπο μιας ιδιάζουσας και αναμφισβήτητης πατρικής φιγούρας. Διαθέτει στρατηγικό σχέδιο, πειθώ, δυνατότητα να οδηγήσει σε οραματισμό. Συνήθως μέσα από τις ψυχοδυναμικές της ταύτισης, της μίμησης και της ψευδαίσθησης. Ο «ανώτερος ηγέτης» …αγαπάει καθέναν ξεχωριστά και η συναισθηματική σύνδεση που βιώνουν οι μαζικοί άνθρωποι είναι η ισχυρή σύνδεσή τους και με την ομάδα. Αν ο εμπνευστής και προστάτης λείψει, ή προδώσει την προσδοκία, η ομάδα αποσυντίθεται, εφόσον τα χαρακτηριστικά της ήταν τα προσωρινά στοιχεία της μάζας.
Οι πεποιθήσεις
Οι ιδέες των μαζών μπορεί να είναι είτε τυχαίες και προσωρινές (πχ η προκατάληψη για ενα άτομο, ή μια θεωρία), είτε πάγιες πεποιθήσεις. Θα λέγαμε, αρχές βεβαιωμένες και ισχύουσες με το πέρασμα των χρόνων στο συλλογικό ασυνείδητο. Οι μάζες διαθέτουν έναν απλοϊκό τρόπο αφομοίωσης, περισσότερο σχηματικό και εικονικό, παρά πνευματικό. Ακόμη και μια θεατρική παράσταση, ένας γλαφυρός ομιλητής, ο άρτος και τα θεάματα κοντολογίς και στην πλατιά τους έννοια, τις συνεγείρουν.
Οι πεποιθήσεις έχουν έναν πρωτόγονο, βαθιά ριζωμένο θρησκευτικό χαρακτήρα φανατισμού και υπεροχής. Ο ήρωας για τη μάζα είναι ένα είδος Θεού. Είτε αγαθού, είτε δαίμονα, αλλά πάντα ξεχωριστού και μεγαλειώδους. Καθώς με την πάροδο των χρόνων οι ταυτίσεις και οι ψευδαισθήσεις άλλαζαν περιεχόμενο, παρέμεναν και παραμένουν όμως ταυτίσεις και ψευδαισθήσεις.
Η ΧΕΙΡΑΓΩΓΗΣΗ
Οι μάζες χειραγωγούνται. Καθώς η δυναμική τους πηγάζει από το συναίσθημα και οι ατομικές λογικές δεν κατισχύουν προς άλλη διέξοδο από την μαζική επιλογή, η χειραγώγηση του μαζικού ανθρώπου είναι δεδομένη. Τα κοινωνικά και πολιτικά συστήματα βασίζουν τη συνέχειά τους στην κίνηση ή την αδράνεια των μαζών. Διαθέτουν πολλούς μηχανισμούς ελέγχου.
Η απόσπαση της προσοχής, η σταδιακή προσαρμογή στο δυσμενέστερο, η ενίσχυση των ασυνείδητων φόβων και της αυτο-ενοχής, οι φαινομενικά απλοϊκές προσεγγίσεις, η υπερπροβολή της μετριότητας, ως ασφαλούς θέσης, αποτελούν παραδείγματα μεθόδων χειραγώγησης. Τα παλιά Ιερατεία με τη σύγχρονη μορφή τους και την συνεχή τεχνολογική και επιστημονική υπερδύναμή τους ελέγχουν και κατευθύνουν.
ΤΕΛΙΚΑ
Ο μαζικός άνθρωπος υπήρχε πάντα. Είτε σαν μάζα που λειτούργησε ηρωικά, είτε σαν μάζα που πρόδωσε τις αρχές της ανθρωπιάς. Οι μάζες έχουν τη δική τους δυναμική, αλλά και ιδιαίτερη επικινδυνότητα καθώς ακροβατούν μονίμως μεταξύ αναπόφευκτου, χειραγώγησης και ασυνείδητου.
Πηγές :
1.Gustave Le Βon/ Η ψυχολογία των μαζών //Ειδική έκδοση για την εφ. τοΒΗΜΑ
2.Sigmud Freud / Η Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του ΕΓΩ//εκδ. Πολιτεία
3.Νόαμ Τσόμσκι/ Η Χειραγώγηση των μαζών //εκδ. Scripta
