«Ποτέ δεν ξέρεις πόσο δυνατός είσαι, μέχρι να έρθει κάποια στιγμή, που η δύναμη θα είναι η μόνη επιλογή που έχεις»
– Bob Marley
Άραγε κάποιοι γεννιόμαστε ψυχικά ανθεκτικοί ή αποκτούμε ψυχική δύναμη καλλιεργώντας μια ικανότητα που μεγαλώνει μαζί μας;
Παλαιότερα επικρατούσε η άποψη ότι η ψυχική ανθεκτικότητα είναι ένα εγγενές δώρο, ιδιότητα που αντιστοιχεί σε ανθρώπους προικισμένους με αυτήν. Υπό αυτό το πρίσμα, άργησε να αποτελέσει αντικείμενο ειδικής έρευνας. Μόλις λίγες δεκαετίες πριν, άρχισε να εξετάζεται σοβαρά από τις επιστήμες ψυχικής υγείας, την Εκπαίδευση και την Κοινωνιολογία.
Η έρευνα απέδειξε πως η ιδιαίτερη προσαρμοστικότητα και η συναισθηματική αντοχή αποτελούν δυνατότητες που ενυπάρχουν σε όλους μας.
Η έννοια
Η ψυχική ανθεκτικότητα αναφέρεται με τον όρο resilience. Αναπτύσσεται ή αντίθετα παραμένει ατροφική ανάλογα με τους συσχετισμούς των ατομικών χαρακτηριστικών με παράγοντες από το άμεσο και το ευρύτερο περιβάλλον.
Με μια πρώτη ματιά, η βασική έννοια περιλαμβάνει τις νοητικές ή συναισθηματικές διεργασίες που επιτρέπουν στο άτομο να αντιμετωπίσει δύσκολες καταστάσεις.
Όταν κάτι πάει στραβά, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα εξαντλητικό πρόβλημα, έναν βαθύ ψυχικό πόνο, κάποια απώλεια, μία ασθένεια. Μπορεί να χρειαστεί να βιώσουμε την αναγκαστική αλλαγή της καθημερινότητάς μας, γεγονός ιδιαίτερα στρεσογόνο. Δεκάδες μικρής ή μεγάλης διαρκείας αντιξοότητες, συνήθως, μας ακινητοποιούν ψυχικά, παράγοντας ταυτόχρονα μεγάλες δόσεις φόβου και αυτολύπησης.
Βεβαίως, έχουμε παρατηρήσει όλοι πως μερικοί άνθρωποι διαθέτουν ισχυρούς μηχανισμούς αντίδρασης, ενώ άλλοι όχι. Η πρώτη κατηγορία καλλιέργησε με τον καιρό μια δυναμική διαδικασία. Η ψυχική τους ανθεκτικότητα επιτρέπει όχι μόνο την καλύτερη δυνατή απόκριση σε συνθήκες στρες, αλλά και την επιστροφή στις συνθήκες κανονικότητας .
Δυναμική διαδικασία
Η ικανότητα προσαρμογής σε διαφοροποιημένα περιβάλλοντα και η επιτυχής ανταπόκριση στις συναισθηματικές προκλήσεις έχουν κάποια πυρηνικά χαρακτηριστικά. Βρίσκονται στην πρώτη γραμμή αντίδρασης, μόλις προκύψει μια αιφνίδια αλλαγή συνθηκών. Ακολουθούν πρωτίστως μια προοδευτικά ισχυροποιούμενη, εξελικτική πορεία. Η ικανότητα ψυχοσωματικής υποδοχής στρεσογόνων γεγονότων ενεργοποιεί ατομικές δεξιότητες και μια σειρά προστατευτικών στοιχείων. Το άτομο μοχλεύει θετικά προηγούμενες εμπειρίες, διαθέτει δείκτες αντίληψης, αυτοεκτίμηση, υποστηρικτικό οικογενειακό, σχολικό και κοινωνικό περιβάλλον.
Παιδική-σχολική ηλικία
Καθώς η έρευνα στο σχετικά νέο πεδίο της resilience εστιάστηκε σε επιδραστικούς παράγοντες, γρήγορα διαφάνηκε ο ρόλος και της οικογένειας , αλλά και της σχολικής εκπαίδευσης . Τα δύο αυτά περιβάλλοντα καλούνται να στηρίξουν αρχικά το αίσθημα της ασφάλειας. Το παιδί δικαιούται να κάνει λάθη, χωρίς να εγκλωβίζεται σε αυτά. Η αυτοπεποίθηση και η προτροπή σε αυτενέργεια βασίζονται στην καλλιεργούμενη γνώση των νέων ανθρώπων πως οι λύσεις των προβλημάτων δεν είναι συνήθως αυτόματες. Θα χρειαστούν προσπάθεια και, πολλές φορές, επανεκτίμηση ή και επαναπροσδιορισμό.
Παρεμβάσεις
Ενώ υπάρχουν παιδιά, στα οποία η ψυχική ανθεκτικότητα λειτουργεί κατά έναν αυθόρμητο και εν πολλοίς αυτόματο τρόπο, υπάρχουν και περιπτώσεις όπου κρίνεται απαραίτητη η προσεκτική παρέμβαση . Σε πρώτο βαθμό δρα η οικογένεια και σε επόμενη και παράλληλη φάση, η σχολική κοινότητα. Φυσικά τίποτε δεν θα αποδειχτεί ικανό να στηρίξει συναισθηματικά και συμπεριφορικά ένα παιδί, αν δεν υπάρχει επαρκής και εξειδικευμένη καθοδήγηση γονιών και εκπαιδευτικών. Υποψιασμένοι γονείς, επιμορφωμένοι εκπαιδευτικοί και στοχευμένα προγράμματα ψυχοεκπαίδευσης είναι ασφαλή και χρήσιμα εργαλεία παρέμβασης, όπου χρειάζεται ενίσχυση του ψυχικού δυναμικού.
Παράγοντες κινδύνου- Προστατευτικοί παράγοντες
Αρχικά, η έρευνα στράφηκε σε συγκεκριμένες ενδείξεις και μεμονωμένα περιστατικά για τον καθορισμό ενός παράγοντα επικινδυνότητας. Ωστόσο, στη διάρκειά της, βρέθηκε ότι αρκετοί τέτοιοι παράγοντες συχνά συνυπάρχουν και συσσωρεύονται (πχ συναισθηματικές διαταραχές, προβλήματα στη συμπεριφορά και στις διαπροσωπικές σχέσεις, σχολική αποτυχία κ.ά). Με την πάροδο του χρόνου, οι συσσωρευμένοι παράγοντες οδηγούν στην αδυναμία απόκτησης ψυχικής αντοχής, ή στην αποδυνάμωση της υπάρχουσας ικανότητας.
Αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι οι μηχανισμοί που κάνουν τη διαφορά, συμβάλλοντας στο να ξεπερνάει το άτομο τις αντιξοότητες και να τα καταφέρνει στη ζωή του. Σε αυτό πλαίσιο έχουν μελετηθεί αρκετές έννοιες, όπως οι εσωτερικές και εξωτερικές δυνατότητες, οι πηγές στήριξης και οι προστατευτικοί παράγοντες. Κοντολογίς, τα ατομικά εργαλεία του καθένα μας, η δομή της προσωπικότητάς του, νοητικές και αντιληπτικές ικανότητες και το είδος της γονεϊκής στήριξης. Επιπλέον, η αλληλεπίδραση με το φιλικό περιβάλλον, το είδος της παιδείας, οι προσαρμοσμένες κοινωνικές δομές και η παρεχόμενη ασφάλεια και προστασία.
Τελικά
Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν απαλείφει τις δυσκολίες της ζωής. Προσφέρει, όμως, στο άτομο την δυνατότητα να ενεργήσει με οπτική και ψυχική ευελιξία. Να διαχειριστεί το άγχος, τη λύπη, τον πόνο ή το θυμό αποτελεσματικότερα. Να αντλεί, αυτόματα, στοιχεία από βιωμένες αντιστοιχίες και να αναζητά μηχανισμούς που θα το βοηθήσουν να εξελιχθεί και να είναι λειτουργικό. Να προχωρήσει, όχι αποκομμένο ή όντας στωικό, αλλά στραμμένο και στο κοινωνικό του περιβάλλον για να λάβει την υποστήριξη που χρειάζεται.
Αναφερόμενοι σε αυτή την έννοια, δεν μιλάμε πλέον για μια ιδιότητα που χαρίζεται, αλλά για μια δυνατότητα που προκύπτει υπό την επιρροή πλήθους παραγόντων. Δεν είναι μόνιμη, εγγενής ικανότητα συγκεκριμένων ανθρώπων. Καλλιεργείται βασικά στο πρώιμο περιβάλλον και βελτιώνεται και δοκιμάζεται συνεχώς, όχι μόνο αντλώντας δυναμική από την προϋπάρχουσα εμπειρία, αλλά και με την βοήθεια του κοινωνικού περίγυρου.
