Ποιά σχέση έχουν άραγε ο Ταραντίνο με τις Ρωμαϊκές αρένες και ο Αmon Goeth με τις δημόσιες εκτελέσεις; Τί μας ωθεί να παρακολουθούμε σκηνές βίας και επιθετικότητας; Απωθημένες μας τάσεις; Εθισμός στη βίαιη συμπεριφορά ή μήπως μια «πεζή» πραγματικότητα, επιθυμία μας να δράσουμε μέσω στιγμιαίων ταυτίσεων;
Οι ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις
Ο Φρόυντ
Ο Φρόυντ προσπαθούσε να εξερευνήσει τις πηγές της ανθρώπινης βιαιότητας για χρόνια. Παρέπαιε και αναπροσάρμοζε τη θεωρία του συνεχώς. Χρησιμοποίησε σαν ερευνητικές του συντεταγμένες τα ένστικτα αυτοσυντήρησης, την λιβιδινική του θεωρία και τελικά τον φόβο του θανάτου.
Αντλερ και Γιουνγκ
Οι Άντλερ και Γιούνγκ εξέτασαν την επιθετικότητα με τα δικά τους ψυχαναλυτικά εργαλεία. Στην ουσία, πέρα από τους Φροϋδικούς βιολογικούς παράγοντες.
Ο πρώτος έδωσε έμφαση στους πολιτισμικούς και κοινωνικούς θεσμούς για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας. Συνοψίζοντας, θεώρησε τη βία ως μια «αποτυχία» στα ατομικά, όπως και στα κοινωνικά καθήκοντα της ζωής. Συνήθως, έλεγε, η επιθετικότητα αφορά αισθήματα κατωτερότητας ή -υπερπληρωματικά- ένα αίσθημα ανωτερότητας.
Ο Γιούνγκ, από την πλευρά του, όρισε τη βιαιότητα σε σύνδεση με τις έμφυτες δομές του συλλογικού ασυνείδητου, τα αρχέτυπα. Για την ακρίβεια, οι «ανδρικές» ιδιότητες αντανακλούν το αρχέτυπο animus και αντίστοιχα το animus εμπεριέχει επιθετικότητα και ορμή.
Οι άλλοι
Στη συνέχεια, ένα πλήθος ψυχαναλυτών προσέγγισε το θέμα σε συσχετισμό με ανάγκες (Maslow), το ποσοστό αυτοπραγμάτωσης (Rogers), ή συμπεριφορικά μοντέλα και χαρακτηριστικά ( Skinner, Eysenck, Catell).
Η εικονοποίηση της βίας
Μελέτες έδειξαν ότι ένα 90% των εισπρακτικά πιο επιτυχημένων ταινιών ή σειρών, περιέχουν σκηνές βίας. Η παρακολούθηση θεαμάτων με καλλιτεχνική επένδυση στο αίμα και την ψυχολογική βία, κατισχύει εκείνων με ελάχιστη ή μηδενική τέτοια επίδειξη. Επιπρόσθετα, κοινωνιολογικές έρευνες υποδεικνύουν μια όλο και μικρότερη συνδεσιμότητα με το φύλο, τις ηλικίες και τις κοινωνικές ομάδες. Εξάλλου, οι νεαρότεροι άνθρωποι δείχνουν προτίμηση σε θεάματα με άφθονη δράση και επιθετικότητα και μάλιστα σε ανησυχητικό σημείο. Είναι αξιοσημείωτο πως τα γνωστά παιχνίδια σε οθόνες, έχουν ήδη αμβλύνει παντελώς τη δυνατότητά τους να διαχωρίζουν την πραγματικότητα από την εικονική της διάσταση.
Γιατί η βία στην εικόνα είναι θελκτική;
Συνέπεια του ενδιαφέροντος που προκαλεί το θέμα, είναι η υιοθέτηση πλήθους θεωριών για την ελκτική δύναμη των εικόνων βίας. Κατ´αρχάς η έρευνα των μελετητών έτεινε στον συσχετισμό τους με την ενσυναίσθηση ή την εξωστρέφεια. Με λίγα λόγια υποστήριξαν ότι άνθρωποι με τάσεις επιθετικότητας και ανεπαρκή ευαισθησία, ή άτομα με ροπή στις συγκινήσεις και τη δράση, προτιμούν θεάματα με τέτοιο περιεχόμενο.
Από άλλη οπτική, ταινίες και σειρές με άφθονη βία παρουσιάζουν έναν χαρακτήρα « κάθαρσης». Κατά κάποιον τρόπο, προσφέρουν την απόλαυση ένοχων εμπειριών σε ένα …ασφαλές περιβάλλον. Για μερικούς από εμάς ίσως και να συντείνουν σε μια αποφόρτιση άγχους και θυμού. Αυτό που θα ονόμαζε κανείς -έστω και αδόκιμα- ξέσπασμα θυμού και επιθετικότητας δι αντιπροσώπου.
Πάντως, η συγκεκριμένη θεωρία διαθέτει μικρή αποδεικτική ισχύ: Η επιθετικότητα δεν παρουσιάζει σημάδια εξασθένησης με τέτοιου είδους εικονικές εμπειρίες. Αντιθέτως αποκτά ένταση, παράλληλα με έναν ανακύπτοντα εθισμό.
Οι «white nucklers» και οι «σκοτεινοί επιζώντες»
Οι δυο αυτές κατηγορίες θεατών έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Οι white nucklers είναι οι τύποι που τρομάζουν από μια δυνατή σκηνή βίας. Ασπρίζουν, κατά την ελεύθερη απόδοση της ονομασίας τους! Αποτάσσουν όσα συμβαίνουν, ωστόσο παραμένουν θεατές τους. Θεωρούν ότι βιώνοντας έμμεσα κάποια μορφή βίας, παίρνουν ιδανικά μαθήματα επιβίωσης.
Παρομοίως, οι «σκοτεινοί επιζώντες» πιστεύουν ότι παρακολουθούν προσομοιώσεις απειλών και ειδικότερα απειλών από τις οποίες κινδυνεύουν, ή πρόκειται να κινδυνεύσουν. Τις καταχωρούν σαν ιδιάζοντες οδηγούς, σε περίπτωση που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν ανάλογες καταστάσεις.
Μας συγκινεί η βία ή κάτι άλλο;
Πιθανότατα δεν παρακολουθούμε εικόνες βίας, ως μια καθαυτή εκδήλωση επιθετικότητας. Αρκετοί από εμάς βιώνουμε κυρίως μια αίσθηση απαγορευμένου ή μια ταύτισή της με την συνακόλουθη αγωνία και την ένταση. Ίσως, επιπλέον, μια δίκαιη – κατά την αξιακή μας κλίμακα- τιμωρία του κακού. Ακόμη και τη συναισθηματική προοικονομία για όσα προκύπτουν από την αδικία σε βάρος του καλού. Όλα τα παραπάνω παρουσιάζουν ποιοτική διαφοροποίηση από την ίδια την άσκηση βίας. Άλλωστε και σε κάποιον βαθμό, εξυπηρετούν μιαν εξιστόρηση με ψυχοδιδακτικό χαρακτήρα. Η ωμότητα παραμένει για πολλούς ένα απωθητικό στοιχείο.
Ο προβληματισμός
Πέραν όσων αποτέλεσαν αντικείμενο ανάλυσης, αξίζει να διερευνήσει κανείς τον ρόλο της Πολιτείας.
Είναι γεγονός, ότι κράτη με ακμάζουσα παραγωγή ταινιών στηρίζουν μια ολόκληρη βιομηχανία θεάματος βίας και τρόμου. Καλλιεργούν εύστοχα την ανασφάλεια. Σε κάποιες περιπτώσεις δημιουργούν ερείσματα παρεμβάσεων και υποταγής, ή την δικαιολόγηση αστυνομικής και κρατικής βίας. Και όχι μόνο! Υπάρχουν αφηγήματα που εξυπηρετούν προϊστόρηση δρομολογούμενων καταστάσεων και ενδεχομένως προετοιμάζουν το κοινό, διεγείροντας ή ακινητοποιώντας το.
Η επιθετικότητα και η άσκηση βίας, ως θεάματα, δεν απηχούν τις πραγματικές συνέπειές τους στο ανθρώπινο σώμα ή την ψυχή. Όλα είναι αληθοφανή μεν, όχι όμως αληθινά. Ο τρόπος παρουσίασης και τα υποβλητικά τους στοιχεία απέχουν από την πραγματικότητα. Ακόμη και στις περιπτώσεις που δεν απέχουν ιδιαίτερα, μας προσφέρουν, πάντως, την διέξοδο μιας ανακουφιστικής γνώσης και ταυτόχρονα μιας απειλής : αποτελούν μυθοπλασία, αλλά και μια πιθανότητα…
