Σπάνιες γαίες καλούνται τα μέταλλα (χημικά στοιχεία), τα οξείδια των οποίων είναι γαιώδους μορφής και κλήθηκαν έτσι λόγω της εξαιρετικής σπανιότητάς τους. Παρόλο που αποκαλούνται σπάνιες γαίες, στην πραγματικότητα αυτά τα μέταλλα δεν είναι τόσο σπάνια όσο υποδηλώνει το όνομά τους. Αντιθέτως, βρίσκονται στο υπέδαφος αρκετών χωρών, αλλά η εξόρυξή τους είναι εξαιρετικά δαπανηρή και πολύ επιζήμια για το περιβάλλον.
Ποια είναι αυτά τα μέταλλα;
Λανθάνιο, Δημήτριο, Πρασεοδύμιο, Νεοδύμιο, Προμήθιο, Σαμάριο, Ευρώπιο, Γαδολίνιο, Τέρβιο, Δυσπρόσιο, Όλμιο, Έρβιο, Θούλιο, Υτέρβιο και Λουτέτσιο είναι τα 15 που κατατάσσονται στην κατηγορία των λανθανίδων ή λανθανοϊδών. Τα άλλα δύο, το Σκάνδιο και το Ύτριο, κατατάσσονται στην ίδια κατηγορία λόγω των χημικών τους ιδιοτήτων.
Πρόκειται για στοιχεία που προέρχονται από την εξόρυξη ορυκτών όπως ο μοναζίτης, ο τσερίτης, ο αλλανίτης, ο σαμαρσκίτης, ο γαδολινίτης, το ξενότιμο, ο ευξενίτης και ο φεργκουσονίτης και αποτελούν την πρώτη ύλη στις εφαρμογές της υψηλής τεχνολογίας. Από τα κινητά τηλέφωνα μέχρι το iPad, από τα υβριδικά αυτοκίνητα μέχρι και τις συσκευές λέιζερ καθώς και κάθε σύγχρονο τεχνολογικό θαύμα απαιτεί υλικά από τις λεγόμενες «σπάνιες γαίες». Oι νέες «πράσινες» βιομηχανίες εξαρτώνται από αυτά: οι μπαταρίες των υβριδικών αυτοκινήτων, τα φωτοβολταϊκά, οι λαμπτήρες χαμηλής κατανάλωσης ή οι τουρμπίνες των ανεμογεννητριών στηρίζονται στα «μέταλλα που ντοπάρουν», στο νεοδύμιο, στο λουτέσιο κ.α. Όμως και oι νέες επιδόσεις των τελευταίων γενεών τερματικών «μαζικής σύνδεσης», από το iPhone έως τα ηλεκτρονικά βιβλία, οφείλονται, εν μέρει, στις ιδιότητες αυτών των στοιχείων. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν επίσης πολλά υποσχόμενους καταλύτες για τη διύλιση του πετρελαίου, ενώ η αμυντική βιομηχανία τα χρησιμοποιεί σε κρίσιμα οπλικά συστήματα, όπως οι πύραυλοι τύπου Κρουζ, τα τηλεκατευθυνόμενα πυρομαχικά, τα ραντάρ ή οι υψηλής τεχνολογίας θωρακίσεις. Επομένως γίνεται αντιληπτή όχι μόνο η ευρύτητα της χρήσης των σπάνιων γαιών, αλλά και οι τεράστιες προοπτικές που διανοίγονται όσο η τεχνολογία εξελίσσεται.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με την Αμερικανική Γεωλογική Επιθεώρηση, μπορούν να αξιοποιηθούν υποκατάστατα των σπάνιων γαιών σε ορισμένες εφαρμογές, τα οποία ωστόσο είναι γενικώς λιγότερο αποτελεσματικά και δεν αποτελούν παρά μόνο δευτερεύουσες επιλογές. Επιπλέον, υπάρχουν τομείς –«κλειδιά»– όπως η ηλεκτρονική και τα λέιζερ, για τις εφαρμογές των οποίων δεν υπάρχει κανένα υποκατάστατο. Η παγκόσμια λοιπόν ζήτηση σπάνιων γαιών κάθε χρόνο θα αυξάνεται με ρυθμό που ξεπερνάει το 10%.
Η παγκόσμια χρήση του νεοδυμίου, βασικού υλικού για διάφορες τεχνολογίες λέιζερ υψηλών εφαρμογών, αναμένεται να τετραπλασιαστεί κατά τα επόμενα 30 χρόνια. Αξιόλογες ποσότητες του στοιχείου αυτού υπάρχουν μόνο στην Κίνα. Η Κίνα υπήρξε η μοναδική χώρα που επέλεξε να αναπτύξει τη μαζική παραγωγή σπάνιων γαιών αγνοώντας τις επιπτώσεις και θυσιάζοντας την υγεία των εργαζομένων στα ορυχεία του Μπαοτού, καθώς και το φυσικό περιβάλλον των γειτονικών περιοχών. Επομένως, η ανάπτυξη των σχετικών με το στοιχείο αυτό κλάδων θα εξαρτηθεί σχεδόν απόλυτα από την Κίνα και την παραγωγική της ικανότητα. Άρα, οι συνέπειες για τις χώρες που διαθέτουν τους συγκεκριμένους πόρους, αλλά και για τις οικονομίες που βασίζονται στις εισαγωγές, θα είναι σημαντικές.
Σήμερα, πλέον, η απόρριψη των αποβλήτων της εταιρείας Baotou Steel στον Κίτρινο Ποταμό έχει μετατραπεί σε πρόβλημα γιγάντιων διαστάσεων. Στους εργαζόμενους των ορυχείων παρατηρούνται ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά καρκίνου. Άρα, το μεγαλύτερο πρόβλημα που προκύπτει από την εξόρυξη και επεξεργασία των σπάνιων γαιών είναι η ραδιενέργεια, η οποία συνδέεται με την παρουσία υψηλών συγκεντρώσεων ουρανίου (U) και θορίου (Th) και άλλων ραδιενεργών στοιχείων, των οποίων η περιβαλλοντική διαχείριση έχει ειδικές απαιτήσεις αδειοδότησης (τουλάχιστον στην Β. Αμερική και την ΕΕ) ενώ ταυτόχρονα είναι ιδιαίτερα δαπανηρή.
Από όλα τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι η μόνη λύση είναι η ανακύκλωση (σύμφωνα με τον Γερμανό ευρωβουλευτή των Πρασίνων, Reinhard Bütikofer), και όχι απλώς ο περιορισμός της εξαγωγής προϊόντων με πρώτη ύλη τις σπάνιες γαίες όπως όρισε η απόφαση του Πεκίνου.
Από την πλευρά του, ο Reinhard Bütikofer, ο οποίος ετοίμασε έκθεση μη νομοθετικού χαρακτήρα για το θέμα, σημείωσε ότι «στην καλύτερη περίπτωση, η λήψη μέτρων προστασίας των εισαγωγών σπανίων πρώτων υλών δεν μπορεί να αποτελέσει παρά προσωρινή λύση». Στην πράξη, η ανακύκλωση και η βελτίωση της χρήσης των πρώτων υλών θα δώσουν την απάντηση και αυτό απαιτεί φιλόδοξη στρατηγική. Ένα είναι σχεδόν βέβαιο, πως η ανθρωπότητα οδεύοντας προς το 2030 βρίσκεται σήμερα μπροστά σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Οι ανάγκες των μελλούμενων γενεών σε σπάνιες γαίες, αλλά και των υπόλοιπων ορυκτών, πρέπει να καλυφθούν με όρους βιώσιμης ανάπτυξης για το καλό όλων μας.
