
Καθώς οι ασθένειες και τα τραύματα αποτελούν πάντα μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης, πολλαπλές προσεγγίσεις για την ιατρική και τη θεραπεία στην αρχαιότητα τα θεωρούν σε διάφορα μέρη του κόσμου γνωστά.
Τη Μεσοποταμία, την Αίγυπτος και τη Κίνα τις τοποθετούν στα μέρη με τις πρώτες μορφές συστηματικής ιατρικής περίθαλψης. Η αρχαία Ελλάδα και, αργότερα, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στην εξέλιξη της ιατρικής και στη μετατροπή της σε συγκεκριμένη επιστήμη, χάρη σε σημαντικά πρόσωπα, ανακαλύψεις και προόδους που διαμόρφωσαν την πορεία της ιατρικής ιστορίας.
Εξορθολογισμός, από τη δεισιδαιμονία στην ιατρική
Όλοι οι πολιτισμοί αρχικά απέδιδαν τις ασθένειες σε υπερφυσικές καταβολές. Οι διδασκαλίες των Προσωκρατικών φιλοσόφων (6ος αι. π.Χ.) ήταν θεμέλιο για την ορθολογική επιστημονική ιατρική , αμφισβητώντας τη θεία προέλευση της ασθένειας και διαχωρίζοντας τη θεραπεία από τη θεϊκή παρέμβαση.
Μία από τις πιο εντυπωσιακές συνεισφορές των αρχαίων Ελλήνων στον δυτικό πολιτισμό αποτελεί η εφεύρεση της ορθολογικής ιατρικής. Ήταν οι Έλληνες που εξέλιξαν πρώτοι τα ορθολογικά συστήματα της ιατρικής ως επί το πλείστον απαλλαγμένη από μαγικά και θρησκευτικά στοιχεία και βασισμένη σε φυσικά αίτια.
Ένας από τους Προσωκρατικούς που συνέβαλαν περισσότερο σε αυτό ήταν ο Αλκμαίων του Κρότωνα , ιατρικός συγγραφέας και φιλόσοφος-επιστήμονας. Ο Αλκμαίων ήταν ο πρώτος που υποστήριξε τον εγκέφαλος ως το κεντρικό όργανο της αίσθησης και της σκέψης. Ο Αλκμαίων εισήγαγε την ιδέα επίσης, ότι η υγεία ενός ατόμου έχει άμεση σχέση με την ισορροπία αντίθετων παραγόντων στο σώμα.
Ιπποκρατική ιατρική σχολή
Ο Ιπποκράτης της Κω, ο «πατέρας της σύγχρονης ιατρικής», έζησε την Κλασική περίοδο και ίδρυσε ιατρική σχολή στο νησί της καταγωγής του. Ο Ιπποκράτης και οι μαθητές του άφησαν πίσω τους μια συλλογή από περίπου 60 ιατρικά έργα, γνωστή ως Ιπποκράτειο Σχολή. Εκεί βρίσκουμε διάφορες ασθένειες και θεραπείες, διαλέξεις, έρευνες, σημειώσεις και φιλοσοφικά δοκίμια για διάφορα θέματα της ιατρικής.
Για τον Ιπποκράτη, η υγεία του ανθρώπινου σώματος έχει άμεση σχέση από την ισορροπία μεταξύ των ζωτικών σωματικών υγρών. Η ανισορροπία οδηγούσε σε όλες τις ασθένειες.
Μεγάλη σημασία επίσης είχε το περιβάλλον, το οποίο επίσης επηρεάζει την ισορροπία αυτών των υγρών. Μεγάλη έμφαση έδωσε ο Ιπποκράτης επίσης, στη σημασία του γενικού τρόπου ζωής ενός ατόμου ως παράγοντα υγείας. Αυτό περιελάμβανε τη διατήρηση της προσωπικής υγιεινής, το φαγητό, το ποτό, τον ύπνο και την άσκηση με μέτρο κ.λπ.
Μια άλλη σημαντική συμβολή της Ιπποκρατικής ιατρικής ήταν η αναγνώρισή της για τις αντισηπτικές ιδιότητες του κρασιού , του λαδιού και του ξιδιού, καθώς και η χρήση του κρασιού και του ξιδιού στην επίδεση των πληγών.
Σχεδόν 60 πραγματείες για τα πάντα, από τη διάγνωση, τις μολυσματικές ασθένειες, την παιδιατρική και τη χειρουργική έχουν σχέση με τον Ιπποκράτη.
Η ιατρική του Γαληνού και η ανατομία
Η γνώση της ανατομίας χρησιμοποίησε ένας άλλος διάσημος γιατρός της αρχαιότητας, γνωστός ως Γαληνό. Γεννημένος στη Μικρά Ασία το έτος 131, ο Γαληνός κέρδισε τη φήμη του ως χειρουργός στους μονομάχους της Περγάμου, μιας αρχαίας ελληνικής πόλης στη σημερινή Τουρκία.
Ο Γαληνός έγραψε για την ανατομία, τη φυσιολογία (πώς λειτουργεί το σώμα) και τη θεραπεία. Τα σωζόμενα έργα του είχαν βαθιά επίδραση στην ευρωπαϊκή ιατρική.
Όπως κάθε καλός επιστήμονας, ο Γαληνός παρατηρούσε και πειραματιζόταν, σχολιάζοντας, για παράδειγμα, με αρκετή γνώση για τη φύση και τη λειτουργία των νεφρών και την έκκριση ούρων.
Η προϊστορική ιατρική
Η ιατρική πριν οι άνθρωποι μπορέσουν να διαβάσουν και να γράψουν έχει τον τίτλο της προϊστορικής ιατρικής. Επιβίωσε μια τεράστια περίοδο και ποικίλλει, ανάλογα με τις περιοχές του κόσμου και τους πολιτισμούς.
Οι ανθρωπολόγοι που μελετούν την ιστορία της ανθρωπότητας, δεν έχουν ακόμη ανακαλύψει πώς ακριβώς ασκούσαν οι άνθρωποι την ιατρική στους προϊστορικούς χρόνους. Ωστόσο, έκαναν εικασίες με βάση τα ανθρώπινα λείψανα και τα τεχνουργήματα που βλέπουμε σε ορισμένες απομακρυσμένες κοινότητες σήμερα.
Ωστόσο, οι άνθρωποι στην προϊστορική εποχή πίστευαν σε έναν συνδυασμό φυσικών και υπερφυσικών αιτιών και θεραπειών για καταστάσεις και ασθένειες.
Ευρύματα για την προϊστορική ιατρική
Οι προϊστορικές πρακτικές ταφής δείχνουν ότι οι άνθρωποι γνώριζαν κάτι για τη δομή των ανθρώπινων οστών χιλιάδες χρόνια πριν.
Μέσω, επίσης αρχαιολογικών ενδείξεων, ορισμένες προϊστορικές κοινότητες ασκούσαν κανιβαλισμό. Αυτοί οι άνθρωποι μάλλον γνώριζαν για τα εσωτερικά όργανα και πού έβρισκαν περισσότερο άπαχο ιστό ή λίπος στο ανθρώπινο σώμα.
Πιθανότατα, οι προϊστορικοί άνθρωποι πίστευαν ότι τα πνεύματα καθόριζαν τη ζωή τους. Μερικοί άνθρωποι σε όλο τον κόσμο σήμερα εξακολουθούν να θεωρούν την ασθένεια ως απώλεια ή συμβιβασμό της ψυχής κάποιου.
Τύποι ασθενειών στην αρχαιότητα
Παρακάτω αναφέρουμε ορισμένες ασθένειες και καταστάσεις ως κοινές στην προϊστορική εποχή:
- Οστεοαρθρίτιδα : Πολλοί άνθρωποι συνήθιζαν να σηκώνουν και να μεταφέρουν μεγάλα και βαριά αντικείμενα συχνά. Αυτό επιβάρυνε τις αρθρώσεις του γόνατος, επειδή τα αρχαιολογικά ευρήματα υποδηλώνουν ότι η οστεοαρθρίτιδα ήταν συχνή.
- Μικροκατάγματα της σπονδυλικής στήλης και σπονδυλόλυση: Αυτές οι καταστάσεις που επηρεάζουν τους σπονδύλους προέκυπταν από το σύρσιμο μεγάλων βράχων σε μεγάλες αποστάσεις.
- Υπερέκταση και ροπή του κάτω μέρους της πλάτης : Η μεταφορά και η ανύψωση μεγάλων ογκόλιθων και λίθων προκαλούσαν αυτά τα προβλήματα.
- Λοιμώξεις και επιπλοκές : Οι άνθρωποι ζούσαν ως κυνηγοί – τροφοσυλλέκτες και γιαυτό είχαν συχνά κοψίματα, μώλωπες και κατάγματα οστών. Δεν υπήρχαν αντιβιοτικά, εμβόλια ή αντισηπτικά και οι άνθρωποι πιθανότατα γνώριζαν λίγα για τα βακτήρια, τους ιούς, τους μύκητες ή άλλα πιθανά παθογόνα.
- Ραχίτιδα : Οι ανθρωπολόγοι έχουν αποδείξεις ότι η ραχίτιδα ως ευρέως διαδεδομένη στις περισσότερες προϊστορικές κοινότητες, πιθανώς λόγω των χαμηλών επιπέδων βιταμίνης D ή C.
Φάρμακα στην προϊστορική ιατρική
Το δεντρολίβανο ήταν ένα φαρμακευτικό βότανο που οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν από την προϊστορική εποχή. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν φαρμακευτικά βότανα στην προϊστορική εποχή, λένε οι ανθρωπολόγοι.
Υπάρχουν κάποιες περιορισμένες ενδείξεις ότι χρησιμοποιούσαν βότανα και ουσίες από φυσικές πηγές ως φάρμακα.
Μπορούμε να υποθέσουμε ότι πολλά φαρμακευτικά βότανα ή φυτά θα ήταν τοπικά, αν και αυτό δεν ίσχυε απαραίτητα πάντα. Οι νομαδικές φυλές ταξίδευαν σε μεγάλες αποστάσεις και ίσως είχαν πρόσβαση σε ένα ευρύτερο φάσμα υλικών.
Φαρμακευτικά φυτά
Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι οι άνθρωποι στην αρχαιότητα χρησιμοποιούσαν μολόχα και την αγριαψιθιά γνωστή και ως Αχιλλέα η χιλιόφυλλος πριν από περίπου 60.000 χρόνια.
- Αγριαψιθιά ( Achillea millefolium ): Λέγεται ότι είναι στυπτικό, εφιδρωτικό, αρωματικό και διεγερτικό.
- Μολόχα ( Malva neglecta ): Οι άνθρωποι μπορεί να το έχουν παρασκευάσει ως αφέψημα βοτάνων για τις ιδιότητες καθαρισμού του παχέος εντέρου.
- Δεντρολίβανο ( Rosmarinus officinalis ): Υπάρχουν στοιχεία από πολλές περιοχές του κόσμου ότι οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν το δεντρολίβανο ως φαρμακευτικό βότανο. Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι άνθρωποι αποδίδουν πολλές διαφορετικές φαρμακευτικές ιδιότητες στο δεντρολίβανο.
- Σημύδα Polypore ( Piptoporus betulinus ): Η σημύδα είναι κοινή στις Ευρωπαϊκές Άλπεις και οι άνθρωποι μπορεί να τη χρησιμοποιούσαν ως καθαρτικό. Οι αρχαιολόγοι βρήκαν ίχνη σημύδας σε έναν μουμιοποιημένο άνδρα. Οι βοτανολόγοι λένε ότι το φυτό μπορεί να προκαλέσει διάρροια κατά την κατάποση.
Διαδικασίες και πρακτικές στην προϊστορική ιατρική
Τρεις πρακτικές που δεν είναι πλέον κοινές στην ιατρική είναι η γεωφαγία, το τρύπημα και ο σαμανισμός.
- Γεωφαγία: Αυτή η πρακτική ήταν η κατανάλωση χώματος ή γήινων ουσιών, όπως η κιμωλία και ο πηλός. Οι προϊστορικοί άνθρωποι πιθανώς είχαν τις πρώτες τους ιατρικές εμπειρίες μέσω της κατανάλωσης γης και αργίλου. Ομοίως, ορισμένοι πηλοί είναι χρήσιμοι για τη θεραπεία πληγών. Σε ορισμένες κοινότητες σε όλο τον κόσμο, οι άνθρωποι χρησιμοποιούν πηλό εξωτερικά και εσωτερικά για να επουλώσουν κοψίματα και πληγές.
- Τρύπημα: Στους προϊστορικούς χρόνους, το τρύπημα ήταν μια ιατρική διαδικασία. Αυτό η πρακτική περιλαμβάνει αντιμετώπιση προβλημάτων υγείας ανοίγοντας μια τρύπα στο ανθρώπινο κρανίο. Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι άνθρωποι τρύπωναν στα κεφάλια των ανθρώπων από τη νεολιθική εποχή για να προσπαθήσουν να θεραπεύσουν ασθένειες ή να απελευθερώσουν το θύμα των δαιμόνων και των κακών πνευμάτων.
- Ο γιατρός ή ο σαμάνος: Γιατροί, γνωστοί και ως μάγοι ή σαμάνοι, υπήρχαν σε ορισμένες προϊστορικές κοινότητες. Ήταν υπεύθυνοι για την υγεία της φυλής τους και συγκέντρωναν φάρμακα με βάση τα φυτά, κυρίως βότανα και ρίζες, έκαναν στοιχειώδεις χειρουργικές επεμβάσεις και έκαναν ξόρκια και γοητεία. Οι άνθρωποι της φυλής θα αναζητούσαν επίσης έναν σαμάνο για ιατρική συμβουλή όταν τη χρειάζονταν για ασθένεια, τραυματισμό ή ασθένεια.
Συμπέρασμα
Οι προκλήσεις για την υγεία στην προϊστορική εποχή ήταν κάπως διαφορετικές από αυτές σήμερα, αν και ορισμένες ασθένειες και καταστάσεις παραμένουν κοινές τώρα.
Ενώ οι άνθρωποι δεν έχουν πλέον τρύπες στο κρανίο τους για να τους απελευθερώσουν από τους δαίμονες, βότανα όπως το δεντρολίβανο συνεχίζουν να παίζουν ρόλο στη βοτανοθεραπεία και την αρωματοθεραπεία.
Πηγές:
- Ann Ellis Hanson, PhD, Yale University, New Haven, Conn. Dorland’s Illustrated Medical Dictionary, 27th edition. Selections from the works of Homer and Galen courtesy, Internet Classics Archive. National Library of Medicine, History of Medicine division. University of Virginia Historical Collections.
- James Longrigg, Greek Rational Medicine: Philosophy and Medicine from Alcmaeon to the Alexandrians (Taylor & Francis Ltd, 1993)
- Applequest, W. L., & Moerman, D. E. (2011, June 15). Yarrow (Achillea millefolium L.): A neglected panacea? A review of ethnobotany, bioactivity, and biomedical research. Economic Botany, 65(2), 209–225
https://www.jstor.org/stable/41242932?seq=1#page_scan_tab_contents - Hajar, R. (2012, July–September). The air of history: Early medicine to Galen (part I). Heart Views, 13(3), 120–128 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3503359/
- Prehistoric knowledge about the body and disease. (n.d.) https://www.bbc.com/bitesize/guides/zc2yhv4/revision/2
- Trinkaus, E. (2011, January 25). Late Pleistocene adult mortality patterns and modern human establishment. PNAS, 108(4) 1267-1271 http://www.pnas.org/content/108/4/1267
- Viegas, J. (2012, November 27). Prehistoric people ate each other, bones show https://www.seeker.com/prehistoric-people-ate-each-other-bones-show-1766074936.html