Γιατί δύο άνθρωποι μπορεί να αντιδράσουν τόσο διαφορετικά στην ίδια κατάσταση; Έχετε αναρωτηθεί ποτέ γιατί κάποιοι μπορούν να παραμείνουν ήρεμοι κάτω από πίεση, ενώ άλλοι πανικοβάλλονται; Πώς μπορεί ένα παιδί να ξεπεράσει τους φόβους του και να αναπτύξει αυτοπεποίθηση; Τι ρόλο παίζει το περιβάλλον στη διαμόρφωση των συμπεριφορών μας;
Η επιστήμη της Ανάλυσης Συμπεριφοράς (Applied Behavior Analysis) προσφέρει ενδιαφέρουσες απαντήσεις και λύσεις σε αυτά τα ερωτήματα. Μελετώντας τις ανθρώπινες συμπεριφορές, τον τρόπο εκμάθησης του καθενός και την επίδραση του περιβάλλοντος, μπορούμε να κατανοήσουμε βαθύτερα γιατί αντιδρούμε όπως αντιδρούμε και πώς μπορούμε να βελτιώσουμε τις αντιδράσεις μας. Είστε έτοιμοι να ανακαλύψετε πώς μπορείτε να βελτιώσετε ποιοτικά τη ζωή σας και τη ζωή των γύρω σας;
Αυτά και πολλά άλλα θα μας εξηγήσει σήμερα ο Δρ. Θάνος Βοστάνης που είναι λέκτορας στο Tizard Centre, University of Kent με εξειδίκευση στα άτομα με νοητικές και αναπτυξιακές διαταραχές.
Επιμέλεια: Διονυσία Τσαπάρα
1. Αρχικά θα θέλαμε να μας εξηγήσετε τις θεμελιώδεις αρχές της Ανάλυσης Συμπεριφοράς και πως διαφέρουν από τις παραδοσιακές προσεγγίσεις στην εκπαιδευτική αξιολόγηση και επέμβαση.
Η ανάλυση συμπεριφοράς είναι ένας επιστημονικός κλάδος παρεμφερής της ψυχολογίας αλλά και ουσιαστικά διακριτός. Γεννήθηκε ως αποτέλεσμα της πειραματικής ανάλυσης συμπεριφοράς όπως καθιερώθηκε από τον B.F Skinner και πλέον έχει αποκτήσει διάφορες εξειδικεύσεις.
Παρότι επικεντρώνεται σε ένα καθόλα κοινωνικό φαινόμενο, δηλαδή την ανθρώπινη συμπεριφορά σε όλες της τις εκφάνσεις, τοποθετείται ανάμεσα στις φυσικές, και όχι τις κοινωνικές, επιστήμες καθώς έχει δεχτεί μεγάλη επιρροή από αυτές. Μπορεί κάποιος να την παρομοιάσει με την γενική παθολογία. Όπως ένας γιατρός δέχεται εκπαίδευση στην γενική παθολογία και στην συνέχεια, εξειδικεύεται, έτσι και ένας αναλυτής συμπεριφοράς.
Η ανάλυση συμπεριφοράς βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην άμεση παρατήρηση και την αξιοποίηση γραφημάτων για την ανάλυση δεδομένων και σε μικρότερο βαθμό στη χρήση ερωτηματολογίων και σε στατιστικές αναλύσεις.
Φυσικά, επικεντρώνεται σε όλες τις εκφάνσεις των πράξεων μας και περιλαμβάνει το τι κάνουμε, τι λέμε, και τι σκεφτόμαστε. Το τονίζω αυτό διότι υπάρχει μια γενική, και λανθασμένη, άποψη ότι τα συμπεριφορικά μοντέλα επικεντρώνονται μόνο στο τι κάνουμε και δεν λαμβάνουν υπόψιν άλλες εκφάνσεις της συμπεριφοράς μας.
Για παράδειγμα, ένας αναλυτής συμπεριφοράς θα αναλύσει διεξοδικά τους λόγους που κάποιος μαθητής είναι επιθετικός, και τους παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψιν. Συγκεκριμένα θα διερευνήσει ιατρικούς λόγους (με τη βοήθεια γιατρών φυσικά), παράγοντες σχετικά με την κουλτούρα του μαθητή και, παράγοντες σχετικά με τα βιώματα του μαθητή και έπειτα θα σχεδιάσει πρωτόκολλα παρέμβασης τα οποία θα είναι εξατομικευμένα και επικεντρωμένα στις ανάγκες του μαθητή ( σε τέτοιες περιπτώσεις δουλεύουμε διεπιστημονικά με συμμετοχή, κλινικών ή σχολικών ψυχολόγων, κλπ). Αυτό το οποίο δε θα κάνει είναι να θεωρήσει το άτομο ‘αδύναμο να αλλάξει’ ή ότι η επιθετικότητα του είναι αποτέλεσμα της διάγνωσης του και μόνον. Γενικά έχουμε μια ολόπλευρη και επιστημονική προσέγγιση τόσο σε κλινικό αλλά και ερευνητικό επίπεδο.
2. Τι σας ενέπνευσε να ακολουθήσετε την ακαδημαϊκή καριέρα και την συγκεκριμένη προσέγγιση ανάλυση δεδομένων;
Είχα την τύχη να σπουδάσω στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο και μετέπειτα στο Tizard Centre του πανεπιστημίου του Κεντ στην Αγγλία και να εμπνευστώ από σπουδαίους καθηγητές μου. Παρακολουθώντας τις διαλέξεις τους και το ερευνητικό τους έργο, ρίζωσε μέσα μου η αγάπη για την έρευνα. Αυτές οι εμπειρίες και το γεγονός ότι ο κλάδος μας είναι καθόλα βασισμένος την συνεχή έρευνα, με ώθησε να κυνηγήσω περαιτέρω ερευνητική εκπαίδευση μέσω του διδακτορικού μου.
Λόγω της εξειδίκευσης μου στα παιδαγωγικά και την ειδική αγωγή, επικεντρώθηκα στο να εξειδικευτώ σε έναν τομέα της ανάλυσης συμπεριφοράς που λέγεται Precision Teaching (σε ελεύθερη μετάφραση, Διδασκαλία Ακριβείας).
3. Ποιοί είναι μερικοί μύθοι γύρω από την επιστήμη της Ανάλυσης Συμπεριφοράς που πρέπει να καταρρίψουμε, και πώς τους αντιμετωπίζετε στην έρευνα και τη διδασκαλία σας;
Σίγουρα υπάρχουν πολλοί!
Μύθος πρώτος: Μπορεί κάποιος να γίνει αναλυτής συμπεριφοράς με μερικά σεμινάρια.
Η αλήθεια είναι ότι για να πιστοποιηθεί κάποιος ως αναλυτής συμπεριφοράς πρέπει να ολοκληρώσει μεταπτυχιακές σπουδές στο αντικείμενο, να κάνει πρακτική άσκηση με εποπτεία η οποία διαρκεί συνήθως 1-2 χρόνια (2000 ώρες), και να περάσει και μια τετράωρη εξέταση. Ιστορικά οι αναλυτές συμπεριφοράς πιστοποιούμαστε από το Behavior Analyst Certification Board, στις ΗΠΑ. Αυτή η διαδικασία άλλαξε πρόσφατα και στο άμεσο μέλλον αυτή η πιστοποίηση θα παρέχεται μόνο σε κατοίκους ΗΠΑ. Ως αποτέλεσμα των εξελίξεων έχουν αρχίσει να δημιουργούνται πιστοποιήσεις σε διάφορες χώρες αλλά όλες κινούνται στην ίδια λογική (προς το παρόν). Στην Αγγλία έχουμε την πιστοποίηση από το UK Society for Behaviour Analysis.
Μύθος δεύτερος: Η ανάλυση συμπεριφοράς είναι μια παρέμβαση για άτομα στο φάσμα του αυτισμού.
Είναι γεγονός ότι η πλειοψηφία αναλυτών συμπεριφοράς δουλεύει στην ειδική αγωγή και κυρίως υποστηρίζει άτομα στο φάσμα του αυτισμού. Παρόλα αυτά η ανάλυση συμπεριφοράς δεν είναι μια παρέμβαση αλλά ένας ολόκληρος επιστημονικός κλάδος. Έχει δική της έρευνα, επιστημονικούς όρους, επιστημονικά περιοδικά, επιστημονικά συνέδρια, επαγγελματικούς συλλόγους και πιστοποιήσεις. Επίσης, διάφοροι συνάδελφοι εφαρμόζουν την επιστήμη μας σε τομείς όπως η γενική εκπαίδευση, οι εξαρτήσεις, ο αθλητισμός, η οδική ασφάλεια, η ανακύκλωση και το μάνατζμεντ.
Μύθος τρίτος: Η ανάλυση συμπεριφοράς είναι ρομποτική και βασίζεται στην τιμωρία.
Αυτό αφορά παλαιότερες εφαρμογές των πρωτοκόλλων παρέμβασης. Πλέον ο κλάδος έχει εντάξει μοντέρνες προσεγγίσεις στις παρεμβάσεις για άτομα με νοητικές και αναπτυξιακές διαφορές ή αυτισμό. Δίνεται έμφαση σε πιο ολόπλευρα αποτελέσματα με βασικό στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του ατόμου και στην εφαρμογή πρωτοκόλλων βασισμένα στην θετική ενίσχυση ως το βασικότερο εργαλείο υποστήριξης.
4. Πώς προσαρμόζετε την Ανάλυση Συμπεριφοράς στις ατομικές ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες ενός ατόμου με ειδικές ανάγκες;
Η ανάλυση συμπεριφοράς είναι εκ φύσεως εξατομικευμένη. Όταν αναλαμβάνουμε μια υπόθεση γίνεται πρώτα διεξοδική ανάλυση ιστορικού και αποφασίζεται αν πρέπει να συνεργαστούμε με συναδέλφους άλλων εξειδικεύσεων, όπως λογοθεραπευτές, κλινικούς ή σχολικούς ψυχολόγους, εκπαιδευτικούς, γιατρούς και εργοθεραπευτές (συνήθως στην Αγγλία αυτές οι συνεργασίες θεωρούνται απαραίτητες).
Το επόμενο βήμα είναι η διεξοδική αξιολόγηση των ικανοτήτων και αναγκών του ατόμου μέσω άμεσης αξιολόγησης, παρατήρησης, ερωτηματολογίων και συνεντεύξεων.
Το τρίτο βήμα είναι η ανάλυση των δεδομένων η οποία καθοδηγεί το σχεδιασμό του πρωτοκόλλου παρέμβασης σε συνεργασία με τους συναδέλφους και κυρίως με το άτομο (και τον στενό του κύκλο) που δέχεται τις υπηρεσίες μας.
Έπειτα, γίνεται συστηματική παρέμβαση και συνεχής συλλογή δεδομένων οι οποίες καθοδηγούν τα επόμενα βήματα μας.
5. Ποιά είναι τα κύρια πλεονεκτήματα αυτής της επιστημονικής προσέγγισης σε σχέση με άλλες μεθόδους εκπαίδευσης για άτομα με αυτισμό;
Ένας αναλυτής συμπεριφοράς υποχρεούται από τον κώδικα δεοντολογίας του να εφαρμόζει αυστηρά evidence-based πρωτόκολλα, κάτι το οποίο δεν ισχύει για όλες τις μεθόδους υποστήριξης ατόμων στο φάσμα του αυτισμού. Οι πιστοποιημένοι αναλυτές συμπεριφοράς πρέπει να ολοκληρώνουν 16 ώρες μετεκπαίδευσης ετησίως (32 ώρες κάθε δύο χρόνια στην Αμερική) για να διατηρούν την πιστοποίηση τους. Επίσης, εκπαιδευόμαστε να αναζητούμε και να μελετούμε την επιστημονική βιβλιογραφία καθ’ όλη τη διάρκεια της καριέρας μας.
Με άλλα λόγια, ό,τι προτείνει ένας αναλυτής συμπεριφοράς οφείλει να έχει επιστημονική βάση! Φυσικά, αυτό δε σημαίνει ότι δεν πρέπει να υπάρχει διεπιστημονική υποστήριξη! Χρειαζόμαστε και τη βοήθεια εξίσου σημαντικών κλάδων όπως οι εκπαιδευτικοί, ψυχολόγοι, λογοθεραπευτές και άλλοι.
6. Πώς μετράτε την πρόοδο και την αποτελεσματικότητα της Ανάλυσης Συμπεριφοράς;
Χρησιμοποιούμε πολύ την άμεση αξιολόγηση και παρατήρηση και βασιζόμαστε κατά κόρον σε γραφήματα για την ανάλυση των δεδομένων μας. Συνήθως ο αναλυτής συμπεριφοράς είναι με ένα ντοσιέ στο χέρι και συλλέγει δεδομένα ενώ δουλεύει με το άτομο που στηρίζει. Το τι δεδομένα θα συλλέξει εξαρτάται από τον τομέα δραστηριοποίησης του. Μπορεί, για παράδειγμα, να συλλέξει δεδομένα ως προς τη διαδικασία άσκησης ή δεδομένα για το πόσες φορές κάποιος κάπνισε μέσα στην ημέρα! Επίσης, πλέον ο κλάδος επικεντρώνεται πολύ και στη μέτρηση συμπεριφορών που μας δίνουν έμμεσες πληροφορίες για το αν τα άτομα που στηρίζουμε απολαμβάνουν την παρέμβαση μας (assent-based approaches). Γι’ αυτό συνάδελφοι μετρούν πόσες φορές ένα άτομο χαμογελάει κατά τη διάρκεια της παρέμβασης ή ξεφυσάει!
7. Ζούμε σε μια εποχή με ραγδαίους ρυθμούς και αλλαγές στην καθημερινότητα. Πώς διασφαλίζετε ότι η έρευνα σας παραμένει σχετική και εφαρμόσιμη σε πραγματικά θέματα και ανησυχίες;
Ο τομέας μας είναι επικεντρωμένος στο να είναι εφαρμοσμένος. Με άλλα λόγια ακολουθούμε τις εξελίξεις της κοινωνίας και προσαρμόζουμε την έρευνα μας αναλόγως. Δίνουμε μεγάλη βάση στη συνεργασία με τους ανθρώπους που γίνονται δέκτες της έρευνας μας. Για παράδειγμα δουλεύουμε στενά με τα παιδιά και τους ενήλικες που υποστηρίζουμε για να βεβαιωθούμε ότι η έρευνα μας λαμβάνει υπόψιν τις προτεραιότητες που αυτοί θέτουν και τις ανησυχίες τους. Αντίστοιχα, πολλές φορές δουλεύουμε στενά με τους φορείς που στηρίζουν αυτά τα άτομα ή με τους γονείς και τους επαγγελματίες του χώρου. Γενικά δε νοείται ανάλυση συμπεριφοράς που να μην είναι εναρμονισμένη με τις ανάγκες των ανθρώπων που είναι δέκτες των υπηρεσιών μας ή βρίσκονται στην πρώτη γραμμή.
8. Έχουν υπάρξει ηθικές σκέψεις ή διλήμματα κατά την διάρκεια της έρευνας σας που κληθήκατε να αντιμετωπίσετε και πως τα διαχειριστήκατε;
Φυσικά. Τα ηθικά διλήμματα είναι συνεχή όταν δουλεύεις με ανθρώπους και πόσο μάλλον όταν έχουν αυξημένες ανάγκες. Έχουμε αντιμετωπίσει διάφορες καταστάσεις κατά τη διάρκεια των ερευνών μας. Σε κάθε περίπτωση πρώτα μας μέλημα είναι να ακολουθούμε τον κώδικα δεοντολογίας μας και να θέτουμε ως απόλυτη προτεραιότητα το να είναι ο κάθε συμμετέχοντας ασφαλής, ικανοποιημένος με τις υπηρεσίες που δέχεται είτε σε κλινικό είτε σε ερευνητικό επίπεδο και φυσικά να επωφελείται από αυτές.
9. Ποιά θεωρείτε ως τα πιο επείγοντα κοινωνικά πεδία έρευνας στον τομέα της Ανάλυσης Συμπεριφοράς και πώς ελπίζετε να συνεισφέρετε με την επιστήμη σας στην αντιμετώπισή τους στο μέλλον;
Υπάρχουν πολλές και σημαντικές εξελίξεις στον τομέα μας και είναι ενθαρρυντικό ότι βλέπουμε τον κλάδο μας να εντάσσεται σταδιακά και σε άλλους τομείς εκτός ειδικής αγωγής όπου έχει, κατά την γνώμη μου, πολλά να προσφέρει.
Έχουμε σημαντικές εξελίξεις στην κατανόηση του πώς ο λόγος επηρεάζει τη σκέψη μας και το συναίσθημα μας και το πώς μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη του ρατσισμού, δογματισμού και γενικότερα ακραίων αντιλήψεων (Verbal Behaviour and Relational Frame Theory).
Επίσης, ο κλάδος μας έχει αρχίσει να αξιοποιεί σύγχρονες τεχνολογίες και έχουμε παρεμβάσεις που γίνονται φορώντας εξοπλισμό εικονικής πραγματικότητας (Virtual Reality Headsets).
Έχουμε κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες συνεργασίες με νευροεπιστήμονες οι οποίοι μελετούν το πώς ο εγκέφαλος μας ανταποκρίνεται σε συμπεριφορικά πρωτόκολλα παρέμβασης.
Ακόμη, έχουμε ενδιαφέρουσες εξελίξεις στον τομέα των εξαρτήσεων. Τέλος, ο κλάδος μας έχει αρχίσει σε πρώιμο στάδιο να αναπτύσσεται στον τομέα του Health Coaching και Fitness.
10. Τελικά μπορεί ο μέσος άνθρωπος να αξιοποιήσει την επιστήμη σας στην καθημερινότητα του;
Το κάνει ήδη! Οι νόμοι της ανάλυσης συμπεριφοράς είναι παντού γύρω μας σε καθημερινή βάση. Απλώς εμείς δεν τους «βλέπουμε». Είναι όπως οι νόμοι της φυσικής! Η βαρύτητα είναι εκεί είτε το γνωρίζουμε είτε όχι! Έτσι είναι και η ανάλυση συμπεριφοράς. Κάθε φορά που ο γονιός επιβραβεύει το παιδί του αξιοποιεί την ανάλυση συμπεριφοράς. Κάθε φορά που κάποιος αποφεύγει να πάρει γλυκά σπίτι του γιατί «δε θα αντισταθεί και θα τα φάει» ή πηγαίνει στο γυμναστήριο αμέσως μετά τη δουλειά «για να μη βαρεθεί», αξιοποιεί τους νόμους της ανάλυσης συμπεριφοράς. Μπορεί ο μέσος άνθρωπος να το κάνει εμπειρικά και έως ένα βαθμό ενστικτωδώς, αλλά χωρίς να το γνωρίζει αξιοποιεί τους νόμους της επιστήμης μας.
11. Τέλος, έχετε κάποια επερχόμενη έρευνα ή παρουσίαση που θέλετε να μοιραστείτε μαζί μας;
Έχουμε διάφορα ερευνητικά προγράμματα που έχουμε δημοσιεύσει και άλλα που εποπτεύουμε αυτή την περίοδο. Όλα είναι μέρος του Precision Teaching Lab, το οποίο εποπτεύω.
Μια πρόσφατη έρευνα μας η οποία δημοσιεύθηκε έδειξε πως παιδιά στην Ινδία που είχαν «κενά» στα μαθηματικά κατάφεραν να ξεπεράσουν τους καλύτερους μαθητές της τάξης τους με μία ώρα μαθημάτων τη μέρα βασισμένων στο Precision Teaching για μερικούς μήνες. Το ενδιαφέρον ήταν ότι οι μαθητές ήταν πολύ κοντά στο να παραπεμφθούν για αξιολόγηση για πιθανές μαθησιακές δυσκολίες και ότι το μάθημα το κάναμε διαδικτυακά!
Επίσης αυτή την περίοδο ερευνούμε τη διδασκαλία νοηματικής Μάκατον μέσω Precision Teaching σε επαγγελματίες που δουλεύουν με ενήλικες στο φάσμα του αυτισμού που επικοινωνούν με αυτόν τον τρόπο. Τα πρώτα αποτελέσματα που έχουμε είναι πολύ ενθαρρυντικά.
Τέλος, πρόσφατα πήραμε επιδότηση από το υπουργείο Υγείας του Καναδά για να αναπτύξουμε ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης βασισμένο στο Precision Teaching για νοσηλεύτριες στον Καναδά. Σας είπα η ανάλυση συμπεριφοράς έχει πολλές εφαρμογές!
Ο Δρ. Θάνος Βοστάνης είναι λέκτορας στο Tizard Centre, University of Kent με εξειδίκευση στα άτομα με νοητικές και αναπτυξιακές διαταραχές. Έχει εργαστεί στην γενική και ειδική εκπαίδευση ως πιστοποιημένος δάσκαλος. Είναι πιστοποιημένος αναλυτής συμπεριφοράς στην Αμερική και στην Αγγλία ενώ έχει επίσης πιστοποιηθεί στο μοντέλο CABAS (Comprehensive Application of Behaviour Analysis to Schooling), και έχει εκπαιδευτεί στο μοντέλο της ακαδημίας Morningside (Model of Generative Instruction). Ο Θάνος συμμετέχει ενεργά στον επίσημο φορέα Precision Teaching (Standard Celeration Society) και είναι ένας εκ των αντιπροέδρων διεθνών σχέσεων του οργανισμού. Ως ο ιδρυτής του Precision Teaching Research Lab, ο Θάνος και οι μεταπτυχιακοί και διδακτορικοί του φοιτητές, επικεντρώνονται στην ερευνητική εφαρμογή της Ανάλυσης Συμπεριφοράς και του Precision Teaching στην εκπαίδευση αλλά και σε άλλους κλάδους.
Μπορείτε να επικοινωνήσετε με τον Δρ. Θάνο Βοστάνη: LinkedIn | Email
