Η αισθητική δεν είχε ποτέ την αναγνώριση των υπολοίπων κλάδων της φιλοσοφίας. Παρά το γεγονός ότι, σε μεγάλο βαθμό, συνδυάζει χαρακτηριστικά τους, παραμένοντας όμως μοναδική και ιδιότυπη, και παρά τη συγγένειά της με τη -πάντοτε ευπρόσδεκτη μεταξύ των ανθρώπων- Τέχνη, η εξορία της στη σφαίρα του “δευτερεύοντος”, “αδιάφορου” ή “άχρηστου” τη στιγμάτισε βαθιά. Έτσι, δεν μπορούμε παρά να παρακολουθούμε με χαρά την ολοένα εντονότερη αναγέννηση και ενίοτε υπερίσχυσή της στο σήμερα, όσο και το ολοένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τις μεγάλες στιγμές του παρελθόντος της.
Έχοντάς την εδώ υπόψιν με τη στενή, φιλοσοφική της έννοια, έχουμε συγκεντρώσει και προτείνουμε μερικά από τα πιο θεμελιώδη και ρηξικέλευθα φιλοσοφικά κείμενα που καθόρισαν την αισθητική, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, και που μπορούν να θρέψουν μοναδικά το στοχασμό κάθε ανθρώπου που επιλέγει να μη θεωρεί την ομορφιά κάτι το αυτονόητο, τετριμμένο ή ανούσιο.
1. Πλάτων, Συμπόσιον
Ίσως το σημαντικότερο έργο του φιλοσόφου και ένας απ’ τους θεμέλιους λίθους της δυτικής σκέψης, το Συμπόσιον έθεσε για πρώτη φορά το ωραίο στο πλαίσιο μιας σαφώς θεωρητικής συζήτησης. Στη μυθιστορηματική εκδίπλωση του διαλόγου, ο Πλάτων αναδεικνύει το ωραίο και τον έρωτα σε ύψιστες δυνάμεις, περιπλεγμένες με τη διαρκή ανθρώπινη τάση προς τη γνώση και το απόλυτο. Είναι τέτοιο εδώ το σχετικό πάθος του φιλοσόφου που, σε σχέση με αλλά έργα του, ξενίζει: η αισθητική του Συμποσίου αντισταθμίζει την απόρριψη της τέχνης για χάρη της αλήθειας στην Πολιτεία, που έκτοτε κατέστη το πλέον ακανθώδες απ’ τα ιδρυτικά προβλήματα της αισθητικής.
2. Αριστοτέλης, Ποιητική
Όχι λιγότερο παθιασμένος, μα ίσως περισσότερο νηφάλιος από τον δάσκαλό του, ο Αριστοτέλης συστηματοποίησε τον στοχασμό περί του ωραίου και της τέχνης από κάθε άποψη. Στη Ποιητική, το μοναδικό του κείμενο καθαρά αισθητικού προβληματισμού που διασώθηκε, αναλύει τη τραγική ποίηση σαν καλλιτεχνική δραστηριότητα, μέσο επικοινωνίας, αυστηρή κατασκευή, με όλα τα κατά ποσόν και κατά ποιόν μέρη της. Εκτός από τη πρώτη πραγματεία λογοτεχνικής θεωρίας, προσφέρει όχι μόνο μια συνολική, συμπυκνωμένη και χορταστική εικόνα της χρυσής εποχής της τέχνης των μεγάλων τραγωδών, αλλά και μια σειρά από ερωτήματα και προβληματισμούς που θα καθορίσουν και θα απασχολήσουν την αισθητική φιλοσοφία και τη θεωρία της τέχνης μέχρι σήμερα.
3. Λογγίνος, Περί ύψους
Συγγραφέας αινιγματικός, σχεδόν ολότελα άγνωστός μας, ο Λογγίνος μάς παρέδωσε ένα ακρωτηριασμένο, πλην γοητευτικότατο κείμενο, που αποτελεί μια από τις εμβριθέστερες λογοτεχνικές μελέτες της ιστορίας. Μέσα από εξαντλητική παράθεση στίχων και χωρίων μεγάλων αρχαίων συγγραφέων, από τον Όμηρο ως την εποχή του (1ος μ.Χ. αιώνας), και τις σύντομες αλλά εύστοχες αναλύσεις του, προσεγγίζει το υψιπετές ύφος, τις τεχνικές που το συνοδεύουν και τη φιλοσοφία που ίσταται πίσω του. Εισάγοντας την σκοτεινή έννοια του “ύψους” και του ιδιότυπα οριακού αισθήματος που μας προκαλεί, άνοιξε ένα από τα (χωρίς υπερβολή) πιο ιντριγκαδόρικα και σαγηνευτικά κεφάλαια στην ιστορία της δυτικής σκέψης.
4. Kant, Κριτική της κριτικής ικανότητας
Χωρίς το μεγάλο χρονικό άλμα να σημαίνει απουσία αισθητικής σκέψης επί αιώνες, εκείνος ο οποίος μετά τον Λογγίνο κατάφερε να καταστεί αδιαμφισβήτητα ρηξικέλευθος στο κλάδο ήταν ο Immanuel Kant. Στην τρίτη Κριτική του, ο φιλόσοφος της Καινιξβέργης εντάσσει, μιλώντας για τις κρίσεις μας, το προβληματισμό του για το ωραίο και το υψηλό, με τρόπο ώστε πραγματοποιεί και εδώ μια κοπερνίκεια επανάσταση: αισθητικό κριτήριο κατέστησε το ίδιο το υποκείμενο και το γούστο του. Μέσα από την ανάλυση της κοινής αισθητικής εμπειρίας, ο Kant ανάγει το ωραίο σε μια σφαίρα μακρινή από την αυστηρή επικράτεια του Λόγου, ενώ με την αναλυτική του υψηλού οδηγεί το υποκείμενο στα όριά του και προετοιμάζει την έλευση πολλών καλλιτεχνικών κινημάτων των επόμενών του αιώνων.
5. Hegel, Αισθητική
“Πάρεργο” δίπλα στη Φαινομενολογία και τη μεγάλη Λογική, χωρίς όμως να χάνει σε βαρύτητα ή ενδιαφέρον, η Αισθητική του Εγέλου είναι μια από τις πιο σφαιρικές και συνάμα αναλυτικές προσεγγίσεις του θέματος. Στις παραδόσεις του για την αισθητική, που αποτελούν το κείμενο αυτού του έργου, ο Γερμανός φιλόσοφος εξετάζει το ωραίο, τη τέχνη και την ίδια την αισθητική σαν πεδίο, με τον γνωστό ολιστικό του τρόπο, στο πλαίσιο της ίδιας ιστορίας και φιλοσοφίας του Πνεύματος που ξεδιπλώνεται και στα άλλα μεγάλα έργα του. Μέσα από τις βαθιές αναλύσεις καλλιτεχνημάτων, τις εξαντλητικές αναφορές σε φιλοσόφους, και υπό την ενοποιητική λογική του, προσφέρει ίσως τη συνολικότερη και συστηματικότερη συνολική παρουσίαση της αισθητικής και των θεμάτων και προβλημάτων της, στην ιστορία.
6. Nietzsche, Η γέννηση της τραγωδίας
Με την επιρροή του Schopenhauer να τον έχει καθορίσει μια για πάντα απ’ την αρχή μέχρι το τέλος του, ο Nietzsche ριζοσπαστικοποίησε και τελειοποίησε τη σκέψη του δασκάλου του απ’ όλες τις απόψεις, σαφώς και από αισθητική. Στη Γέννηση της τραγωδίας, με αφορμή το θέμα του τίτλου και τις απολαυστικές σχετικές αναλύσεις του, αναπτύσσει μία ρηξικέλευθη όσο και σαγηνευτική “μεταφυσική της τέχνης” που υπονόμευσε το πλατωνικό χάσμα τέχνης και αλήθειας/πραγματικότητας. Περισσότερο καλλιτέχνης παρά φιλόσοφος, ο Nietzsche έκανε μια βαθιά τομή και στον αισθητικό στοχασμό της Δύσης, αντιστρέφοντας και αλλάζοντάς τον ολοκληρωτικά και ουσιαστικά, όπως κι όλη τη φιλοσοφία.
7. Heidegger, Η προέλευση του έργου τέχνης
Γνωστός περισσότερο για τις συμβολές του στην οντολογία και, από παρεξήγηση, στον υπαρξισμό, ο “αισθητικός” Heidegger είναι συνήθως παραγνωρισμένος. Σε αυτό το μικρό διαμάντι, αποδομεί, με το γνωστό του τρόπο, ολόκληρο το πεδίο και την έννοια της αισθητικής, για να αναδείξει την απ’ αυτή συγκαλυμμένη, πραγματική ουσία της τέχνης σε σχέση με το είναι. Στο πνεύμα των αγαπημένων καλλιτεχνών του φιλοσόφου, μα και του Nietzsche, Η προέλευση του έργου τέχνης όχι μόνο συνέβαλε στη γεφύρωση τού χάσματος τέχνης και αλήθειας, αλλά έκανε και το μεγάλο, ριζοσπαστικό βήμα της ταύτισής τους. Δεν υπάρχει σήμερα σοβαρή αισθητική σκέψη που να μην λαμβάνει υπόψιν -θετικά ή αρνητικά- τις θέσεις του Heidegger.
8. Adorno, Αισθητική θεωρία
Εισερχόμενος σε ένα πλαίσιο ευρύτερο από τη κριτική της πολιτιστικής βιομηχανίας και της μεταφυσικής της, ο συγγραφέας της Αρνητικής διαλεκτικής προσέφερε ένα (ημιτελές, λόγω θανάτου) έργο που εν πολλοίς καθόρισε τη μοίρα της αισθητικής στο σήμερα. Όπως κάθε μεγάλο έργο του είδους του, η Αισθητική θεωρία αποτελεί κορύφωση της σχετικής φιλοσοφικής παράδοσης και συνάμα αναμέτρηση μαζί της. Ο Adorno συμπυκνώνει τους αισθητικούς προβληματισμούς και τα συμπεράσματα της σχολής της Φρανκφούρτης και σύσσωμης μιας γενιάς στοχαστών, θεωρητικών και καλλιτεχνών που ήκμασαν στις αρχές του 20ου αιώνα. Ταυτόχρονα, όμως, ανατρέχει, θίγει και εξετάζει σε βάθος ολόκληρη την ιστορία και τα προβλήματα της τέχνης και της αισθητικής μέχρι και σήμερα -άλλοτε για να δώσει απαντήσεις, άλλοτε για να κριτικάρει και άλλοτε για να ανατρέψει.
