Ο Χρόνος του νεαρού Heidegger

Μπορεί σήμερα η αλλαγή του χρόνου να υποτιμάται απλά σε μιαν ακόμα πλήρη περιστροφή της Γης γύρω απ’ τον Ήλιο, μα για κάθε “αθεράπευτα ρομαντικό” θα είναι πάντα ένα απ’ τα πιο απτά πεδία σύγκρουσης τού είναι και του γίγνεσθαι (αν θέλουμε να θυμηθούμε τον Nietzsche). Γενικότερα, ο χρόνος θα παραμείνει κάτι παραπάνω από απλή μέτρηση της ακολουθίας των στιγμών -όπως και τόλμησε να δείξει, κατά τη “ρομαντική” νεότητά του, ο Martin Heidegger.

Ήδη ως υφηγητής στο Marburg, ο Γερμανός φιλόσοφος πέτυχε από νωρίς τη αναγνώρισή του ως “μυστικός βασιλιάς της σκέψης”, όπως τον αποκαλούσαν οι φοιτητές του λόγω της ριζοσπαστικότητας και της απίστευτης γοητείας των στοχασμών και των λόγων του. Ωστόσο, τίποτα σχεδόν δεν είχε δημοσιεύσει, πράγμα παράξενο για τα ακαδημαϊκά δεδομένα. Κάτι που, όμως, δε σημαίνει ότι δε αποπειράθηκε από νωρίς να καταγράψει -συστηματικά και προγραμματικά- τους προβληματισμούς και τις προτάσεις του. Η Έννοια του Χρόνου* (1924), ανήκουσα στο ογκώδες σώμα των ανέκδοτων -όσο ζούσε- γραπτών του, είναι μια τέτοια απόπειρα.

Η δεκαετία του 1920, με νωπές ακόμα τις πληγές του Α’ Παγκοσμίου και απρόσμενες τις ακόμα βαθύτερες του Β’, σημαδεύτηκε από μια υπαρξιακή ανησυχία εν πολλοίς αρχόμενη από το πρόβλημα της ανθρώπινης περατότητας. Ο χρόνος, που μετά τη σχετικότητα σταμάτησε (και για την επιστήμη) να είναι κάτι δεδομένο, έγινε το αγκάθι που ενέπνευσε μεγάλους λογοτέχνες όπως ο Thomas Mann, o Rilke, ο Proust, αλλά και φιλοσόφους όπως ο Bergson, που του έδωσαν θεμελιώδη θέση στη τέχνη, τη σκέψη και τις κοσμοθεάσεις τους. Ο νεαρός τότε (κι ως τέτοιος, πνευματικά ανήσυχος) Heidegger, που παρά τη διαχρονικότητα του δεν παύει να ‘ναι -λίγο ως πολύ- ένα παιδί της εποχής του, φαίνεται πως εγγράφεται στο ίδιο πλαίσιο.

Μια διάλεξη και μια πραγματεία που μοιράζονται τον ίδιο τίτλο -έναν τίτλο παραπλανητικό μες στην απλότητά του (κι εξαιτίας της), όπως όλων των έργων του φιλοσόφου-, γραμμένες σε μια περίοδο φιλοσοφικής και ακαδημαϊκής διαμόρφωσης του τριαντάρη υφηγητή στη πορεία του προς τη καθιέρωση. Ξεκινώντας, όπως πάντα, από παγιωμένες αντιλήψεις μόνο και μόνο για να τις αποδομήσει προσεκτικά, και υπό το πρίσμα του βίου, ο Heidegger αναζητά κείνον τον αυθεντικό πλην “χαμένο Χρόνο”, που λανθάνει πίσω κι εντός του κοινότοπου χρόνου που μετρούν τα ρολόγια και τα ημερολόγια. Ο Χρόνος προβάλλει σαν κάτι απόλυτα κι αρχέγονα δεμένο με το Είναι, την ύπαρξη, κι όχι (όπως είχε καθιερωθεί) ξέχωρο ή αντίθετο.

Advertisements

Συνομιλώντας διαρκώς με τον Bergson, με τον Dilthey και τον York, με τον Αυγουστίνο και τον Αριστοτέλη, αλλά κι όλη τη σχετική καλλιτεχνική και στοχαστική τάση, ο Heidegger επιχειρεί ν’ αναδείξει την αρχέγονη χρονικότητα που προσιδιάζει στην ανθρώπινη ύπαρξη (Dasein) και την χαρακτηρίζει ακόμα και στις πιο τετριμμένες καθημερινές πτυχές της. Συνάμα (παραπέμποντας σιωπηλά και στον Spengler), αναζητά το αυθεντικό, υπαρκτικό νόημα της ιστορικότητας, που σε δεύτερο βαθμό καθιστά δυνατή κάθε Ιστορία και ιστοριογραφία, όπως ομοίως η χρονικότητα καθιστά δυνατή και κάθε κοινή χρονική μέτρηση και συσχέτιση. Μέσα τόσο από παιχνίδια εννοιών όσο και απλά παραδείγματα, παρουσιάζει μια ριζοσπαστική αντίληψη τού χρόνου που κοντράρει την καθιερωμένη φιλοσοφική κι επιστημονική. Έδωσε στις κοινότυπες χρονικές διαστάσεις (παρελθόν-παρόν-μέλλον) χροιά οντολογική και συνάμα ερμηνευτική (με την έννοια της μετέπειτα “θεμελιώδους οντολογίας” και της φιλοσοφικής Ερμηνευτικής αντίστοιχα), προετοιμάζοντας το έδαφος για τη ταύτιση Είναι και Χρόνου στο ομώνυμο magnum opus του λίγα χρόνια αργότερα.

Τα κείμενα της (πολύ προσεγμένης ελληνικής) έκδοσης επιζητούν από το επίδοξο κοινό τους μια κάποια εξοικείωση και αφοσίωση. Από τη στιγμή, όμως, που ανοίγονται, δεν μπορούν παρά να γοητεύσουν κάθε στοχαστικό αναγνώστη. Στα ελληνικά, πολύτικο σχετικό βοήθημα αποτελεί το βιβλίο-υπόμνημα του μεταφραστή* (βλ. παρακάτω). Η Έννοια του Χρόνου είναι μια κομβική στάση πριν το ανεπανάληπτο Είναι και Χρόνος και πριν τον πολυποίκιλο προβληματισμό που αυτό κι ο συγγραφέας του συνεχίζουν να εμπνέουν μέχρι και σήμερα.

* Το βιβλίο του Martin Heidegger Η έννοια του Χρόνου. Διάλεξη και Πραγματεία κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ροές σε μετάφραση Δ. Υφαντή. Στην ίδια σειρά ανήκει το σημαντικό βιβλίο-σχόλιο του μεταφραστή Βίος και χρονικότητα. Ερμηνευτικό υπόμνημα στην πραγματεία και τη διάλεξη του Μ. Χάιντεγκερ «Η έννοια του χρόνου».