H απαισιόδοξη λογοτεχνία δεν είναι ένα συνεκτικό είδος ή κίνημα. Δεν είναι τίποτε περισσότερο ή λιγότερο από το όνομά της. Όταν η ζωή μάς δείχνει το πιο σκληρό της πρόσωπο, που πολλές φορές φαίνεται πως είναι το κανονικό της κι όχι κάποιο κίβδηλο προσωπείο ευτυχίας, τα πάντα γύρω μας χρωματίζονται με τον ίδιο ανέλπιδο, πεσιμιστικό τόνο. Όταν “βυθιζόμαστε στις σκοτεινές ώρες της ύπαρξής μας”, όπως έγραφε ο Rilke, είναι δύσκολο να μη σκεφτούμε -έστω φευγαλέα- ακόμα και την ίδια την ύπαρξη σαν ατόπημα. Και δεν είναι λίγες οι φορές που τούτα όχι μόνο τυχαίνει να συμβαίνουν μέσα στην επικράτεια της τέχνης, αλλά και να μας χαρίζουν μερικές από τις πιο σπάνιες κι υψηλές στιγμές της.
Συγκεντρώσαμε, έτσι, εδώ και προτείνουμε ελάχιστα μόνο -πλην ενδεικτικά- λογοτεχνικά αριστουργήματα που γεννήθηκαν από το πολύτιμο εν τέλει σμίξιμο τέχνης και απαισιοδοξίας.
1. Fyodor Dostoevsky, Σημειώσεις από το υπόγειο
Για πολλούς το πρωτότοκο του υπαρξισμού στη λογοτεχνία, για ακόμα περισσότερους ένα απόλυτο και αναμφισβήτητο σημείο τομής στη ρωσική αλλά και τη παγκόσμια πεζογραφία. Οι Σημειώσεις για το υπόγειο ανήκουν στα ελάσσονα σε έκταση, αλλά “υπερ-μείζονα” σε σημασία έργα του Dostoevsky, ανταγωνιζόμενο επάξια τα μεγάλα μυθιστορήματά του. Ξεκινώντας από μια σφοδρή αντίδραση στην ακραιφνή αισιοδοξία της εποχής του, το έργο αποκτά απίστευτο βάθος αγγίζοντας εκείνα τα τρομακτικά υπαρξιακά ερωτήματα που ο εθελοτυφλών σύγχρονος άνθρωπος αποφεύγει όσο τίποτε. Η ασφυχτική ατμόσφαιρα του Υπογείου ξυπνά, χωρίς επιτήδευση, στον αναγνώστη το προσωπικό του “υπόγειο”, που άλλοι επιλέγουν να κρύβουν ή να αγνοούν, ενώ άλλοι δεν ξέρουν καν την ύπαρξή του.
2. Louis-Ferdinand Céline, Ταξίδι στην άκρη της νύχτας
Πέρα από την αντιπολεμική λογοτεχνία (Remarque, Μυριβήλης, κλπ), ο ζόφος του Μεγάλου Πολέμου και η απαισιοδοξία που εκείνος έθρεψε, εκφράστηκαν και με υπαρξιακό πρόσημο, ειδικά στο έργο του Céline. Σ’ αυτό το πρώτο έργο του, ο Γάλλος συγγραφέας χρησιμοποίησε μια γλώσσα που σφάζει, μιαν αφήγηση που καθηλώνει και μια σκέψη που ανατριχιάζει, για να εκφράσει την κατάσταση ενός μέσου ανθρώπου που προσπαθεί ανέλπιδα να συνεχίσει τη ζωή του μέσα σ’ ένα κατεστραμμένο -κυριολεκτικά και μεταφορικά- κόσμο. Το Ταξίδι είναι η ερεβώδης καταβύθιση σε μιαν άβυσσο πρώτιστα υπαρξιακή, που δείχνει πως, ακόμα κι αν θέλουμε να προσδοκούμε σε κάτι παραπάνω απ’ τον άνθρωπο ή τη ζωή στο μέλλον, αυτό δε θα ‘ναι παρά πυκνότερο και βαθύτερο σκοτάδι.
3. Osamu Dazai, Δεν ήμουν πια άνθρωπος
Συντονισμένος σε μεγάλο βαθμό με το πνεύμα του ντοστογιεφσκικού Υπογείου και, συνάμα, αξιοποιώντας τη πολυτάραχη σύντομη ζωή του, ο μεγάλος Ιάπωνας συγγραφέας Osamu Dazai κατάφερε να χωρέσει σε λιγότερες από διακόσιες σελίδες την ιστορία ενός ζώντος NPC, ενός ατόμου μη-ενεργού που απλώς παρακολουθεί τα πράγματα, ανίκανο για οποιαδήποτε συναισθηματική μετάπτωση, ενέργεια ή αντίδραση. Ένας τέτοιος άνθρωπος, έρμαιο προσώπων και καταστάσεων, αναμφισβήτητα από τα πιο αυθεντικά προϊόντα της εποχής μας, απλώς υπάρχει αλλά ποτέ δεν ζει, κι ούτε μπορεί να διανοηθεί τη ζωή που υπερβαίνει την απλή του ύπαρξη. Άλλωστε, για τον Dazai, κάθε απόπειρα ενός τέτοιου ατόμου να “ανοιχτεί” στη ζωή καταλήγει σε μεγαλύτερο άνοιγμα του χάσματος που τους χωρίζει.
4. Samuel Beckett, Ευτυχισμένες Μέρες
Σήμερα, οι περισσότεροι νιώθουν πνιγμένοι, θαμμένοι στα προβλήματά τους, κι όμως πολλές φορές συνεχίζουν τη ζωή τους χωρίς να συμβαίνει τίποτα, ή ακόμα και με ολοένα αυξανόμενη ευθυμία. Όμως, τι κι αν αυτό συνέβαινε κυριολεκτικά; Στις Ευτυχισμένες Μέρες, ο Beckett παρουσιάζει επί σκηνής τη παράλογη και ανοίκεια κατάσταση της Γουίνυ, μιας γυναίκας θαμμένης στην άμμο (στη πρώτη πράξη ως τη μέση, στη δεύτερη ως το λαιμό) και του σχεδόν άφαντου συζύγου της Γουίλυ, που γεννούν στο θεατή ή αναγνώστη ανάμεικτα συναισθήματα. Εγκλωβισμένη, δεμένη με πράγματα ασήμαντα, βυθισμένη σε ξεθωριασμένες αναμνήσεις, η Γουίνυ είναι ο κάθε άνθρωπος που μέσα στη δυστυχία του εθελοτυφλεί αναπολώντας παλιές -ή ελπίζοντας σε νέες- ευτυχισμένες μέρες που ποτέ δεν υπήρξαν ή δε θα υπάρξουν.
5. Cormac McCarthy, Αιματοβαμμένος Μεσημβρινός
Ένα από τα κορυφαία αμερικανικά μυθιστορήματα του 20ου αιώνα και ταυτόχρονα μια αποδόμηση της σκοτεινής ιστορίας του “χτισίματος” των ΗΠΑ την εποχή της Άγριας Δύσης. Το κυνήγι και η γενοκτονία των ιθαγενών στα “φρέσκα” -τότε- σύνορα ΗΠΑ-Μεξικού από μια συμμορία εγκληματιών είναι αρκετά για να βγάλουν στην επιφάνεια όλο το αρχέγονο κι ενστικτώδες σκοτάδι της ανθρώπινης φύσης. Μέσα από τη καθηλωτική αφήγηση, το στακάτο ύφος, τις άλλοτε φρικιαστικές κι άλλοτε ειδυλλιακές περιγραφές, ο McCarthy δημιούργησε και μας παρέδωσε το απόλυτο αντι-western, μα κι ένα γερό χαστούκι σε όποιον συνεχίζει να πιστεύει πως “αλλάζει ο άνθρωπος ” -ή ότι έστω αλλάζει προς το καλύτερο.
