Γεωγραφία και άνθρωποι
Τα Ανώγεια Μυλοποτάμου είναι κωμόπολη του νομού Ρεθύμνου. Είναι πρωτεύουσα του ομώνυμου δήμου με 2.319 κατοίκους. Τα Ανώγεια απέχουν 52 χλμ από το Ρέθυμνο, 36 χλμ από το Ηράκλειο και βρίσκονται σε υψόμετρο 700-790 μ στη ράχη του υψώματος, που ονομάζεται Αρμί (Κορυφογραμμή).
Το όνομά τους οφείλεται στην τοποθεσία που είναι χτισμένα δηλ. σε ανώγειο μέρος (άνω+γαία). Είναι επίσης γνωστά ως Αξικανώγεια (Ξιγκανώγεια) ή Μεγάλα Ανώγεια. Η κωμόπολη των Ανωγείων αποτελείται από τους οικισμούς Αρμί, Μεσοχωριό ή Μεσοχωριά, Περαχώρι, Μετόχι και Συνοικισμό. Στο δήμο Ανωγείων υπάγεται επίσης και το χωριό Σίσαρχα.
Ο πληθυσμός των Ανωγείων έχει διατηρήσει αναλλοίωτη στην πάροδο του χρόνου τη γλώσσα και την ιδιότυπη διάλεκτο, στην οποία περιλαμβάνονται έως και σήμερα ατόφιες λέξεις της αρχαίας ελληνικής. Η προφορά, βαρέα και ευθεία, παρουσιάζεται χαρακτηριστική. Οι περισσότεροι κάτοικοι, διατηρούν τα επώνυμά τους χωρίς την κατάληξη – άκης, η οποία απαντάται στο υπόλοιπο νησί και ειδικότερα στο κεντρανατολικό τμήμα του. Ασχολούνται κυρίως με την κτηνοτροφία, διατηρώντας σημαντικό αριθμό αιγοπροβάτων. Χαρακτηριστική παρουσιάζεται επίσης η βιοτεχνία και η παραδοσιακή υφαντουργία της, στην οποία απαντάται, έως και τις μέρες μας, η χρήση αργαλειού.
Ιστορία
Τα Ανώγεια πρωτοκατοικήθηκαν πριν το 1182. Το 1648, κυριεύτηκαν από τους Τούρκους αλλά στους κάτοικούς του παραχωρήθηκαν ειδικά προνόμια. Κατά την Τουρκοκρατία, τα Ανώγεια ήσαν βακουφικό (μοναστηριακό) χωριό, αφιερωμένο στα τζαμιά της Βαλιδέ Σουλτάνας και παράλληλα αποτέλεσε μείζον επαναστατικό κέντρο. Τον Μάιο του 1822, στη θέση Σκλαβόκαμπος Μαλεβιζίου, οι Ανωγειανοί νίκησαν τους Τούρκους, με αρχηγό τους το Βασίλη Σμπώκο. Το γεγονός όμως αυτό, στάθηκε αφορμή και στις 14 Ιουλίου του 1822, ο Σερίφ Πασάς που βρήκε το χωριό ερημωμένο, με τους κατοίκους του να πολεμούν στη Μεσσαρά, το υπέβαλε σε λεηλασία και πυρπόληση.
Το 1867 ο Ομέρ πασάς κατέλαβε τ’ Ανώγεια. Το Νοέμβριο του ίδιου έτους ο Ρεσίζ πασάς προέβη στην πυρπόλησή τους, δεύτερη φορά στην ιστορία του χωριού και 45 μόλις χρόνια μετά από την πρώτη. Οι κάτοικοι των Ανωγείων έλαβαν μέρος στην επανάσταση του 1897, καθώς και στους υπόλοιπους απελευθερωτικούς αγώνες.
Η μεγάλη όμως και παγκοσμίου σημασίας δράση των κατοίκων συνέβη κατά τη Μάχη της Κρήτης και την Εθνική Αντίσταση. Το 1941 ιδρύθηκε στα Ανώγεια, η Επιτροπή Απελευθερωτικής Δράσης. Τα Ανώγεια ήταν ο πυρήνας της Αντίστασης στην Κρήτη. Κατά την απαγωγή του στρατηγού Κράιπε στα Ανώγεια ανέλαβαν να τον φυγαδεύσουν στην Αφρική. Γεγονός το οποίο στάθηκε δυσμενής αφορμή και στις 13 Αυγούστου 1944, ο διοικητής του φρουρίου Κρήτης, Χ. Μίλλερ διέταξε την ισοπέδωση των Ανωγείων και την εκτέλεση κάθε άρρενος Ανωγειανού, που θα βρεθεί σε απόσταση 1 χλμ.
Έτσι, στις 13 Αυγούστου του 1944, τρία τάγματα Γερμανών περικύκλωσαν τα Ανώγεια και έβαλαν φρουρές στα γύρω υψώματα. Συνέλαβαν 80 υπερήλικες και τους έστειλαν στο Ηράκλειο, ενώ εκτέλεσαν 9 άνδρες. Ανατίναξαν τα σπίτια με δυναμίτη, άναψαν φωτιά και 800 περίπου σπίτια μετατράπηκαν σε χαλάσματα. Μέσα στα θύματα συμπεριλαμβάνονται και 6 γυναίκες που κάηκαν ζωντανές!
Νίκος Ξυλούρης:
Ο λυράρης απ’ τα Ανώγεια, που έγινε ο αρχάγγελος της Κρήτης
Ο Νίκος Ξυλούρης γεννήθηκε στις 7 Ιουλίου 1936 στα Ανώγεια. Γνώρισε πολύ νωρίς τη βιαιότητα του πολέμου, όταν οι Γερμανοί ισοπέδωσαν το χωριό. Μετά την απελευθέρωση, η οικογένειά του γύρισε στα Ανώγεια και αφού έκτισαν ξανά το σπίτι, έζησαν πολύ δύσκολα φτωχικά χρόνια. Όταν μεγάλωσε ο Νίκος έφυγε στη «Χώρα», στο Ηράκλειο, για το σχολείο, αλλά σύντομα τον κέρδισε η λύρα και άφησε το σχολείο. Σε ηλικία 10 ετών απέκτησε την πρώτη του λύρα. Μαθήτευσε στο πλάι του Λεωνίδα Κλάδου, ενός από τους μεγαλύτερους δασκάλους της Κρητικής μουσικής, και σύντομα άρχισε να παίζει σε γλέντια σε όλη την Κρήτη.
Το 1966,ο Ξυλούρης παίρνει μέρος σε ένα διεθνή διαγωνισμό δημοτικής μουσικής στο Σαν Ρέμο της Ιταλίας, όπου αποσπάει το πρώτο βραβείο, παίζοντας συρτάκι με λύρα. Ο Ξυλούρης πλέον γίνεται γνωστός σε όλη την Ελλάδα και ο δρόμος της δόξας ανοίγει διάπλατα. Στο απόγειο της δόξας του Ξυλούρη, ο θάνατος έρχεται να σιωπήσει τη θρυλικότερη φωνή της Κρήτης. Ο Νίκος πεθαίνει νέος μετά από μεγάλη μάχη με τον καρκίνο στις 8 Φεβρουαρίου 1980. Σε όλη αυτήν την πορεία του ο Ξυλούρης παρέμεινε ταπεινός, χαμηλών τόνων, αληθινός και πολύ κοντά στον κόσμο. Ο κόσμος από τη μεριά του αντιλήφθηκε το ήθος του και τον λάτρεψε.
Στην κεντρική πλατεία των Ανωγείων μπορεί κανείς να επισκεφθεί το ταπεινό σπίτι του Νίκου Ξυλούρη, του διασημότερου λυράρη του νησιού, του Αρχάγγελου της Κρήτης. Το σπίτι – μουσείο είναι ουσιαστικά ένα μικρό δωμάτιο, όπου υπάρχουν κειμήλια και φωτογραφίες του θρυλικού «Ψαρονίκου» και το οποίο έχει διαμορφώσει η αδερφή του Ζουμπουλία, η οποία απεβίωσε το 2016.
Ιδιαίτερη χορευτική παράδοση
Αν για λόγους καθαρά χρηστικούς και οικονομικούς η χειροτεχνική δραστηριότητα έχει υποχωρήσει τα τελευταία χρόνια στα Ανώγεια, εκείνη η μορφή τέχνης που όχι μόνο δεν κινδυνεύει να χαθεί, αλλά αντίθετα γνωρίζει μεγάλη άνθηση είναι η μουσική και ο χορός. Μέσα από τις μικρές και μεγάλες γιορτές που συμμετέχουν οι κάτοικοι έρχονται σε επαφή και γίνονται μύστες της μεγάλης μουσικής παράδοσης τους. Τα Ανώγεια και η Κρήτη ευρύτερα διαθέτουν μια μακριά και πλούσια μουσική παράδοση. Έχει τις ρίζες της στην ελληνική αρχαιότητα και τη βυζαντινή μουσική. Ταυτόχρονα είναι εμπλουτισμένη από το πολιτισμικό περιβάλλον της ευρύτερης ανατολικής Μεσογείου.
Οι απαρχές της κρητικής μουσικής παράδοσης ταυτίζονται με τη γέννηση του μέγιστου των Θεών, του κρηταγενή Δία στο Ιδαίον Άντρο στο οροπέδιο της Νίδας. Ο μύθος θέλει τη γέννησή του να συνοδεύεται από τους χορούς των Κουρητών, υπό τους ήχους των ασπίδων τους, για να καλύψουν το κλάμα του νεογέννητου Θεού, για να μην τον ακούσει ο πατέρας του Κρόνος. Στη μινωική σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας που βρίσκεται στο μουσείο Ηρακλείου απεικονίζεται πομπή με μουσικούς και χορευτές. Ακόμα και σήμερα ο ανωγειανός πηδηχτός με την ορμή και το ρυθμό του προδίδει την αρχαία του καταγωγή.
Οι βασικοί κρητικοί χοροί είναι ο “πεντοζάλης”, ο καστρινός πηδηχτός, η σούστα, ο σιγανός συρτός και ο χανιώτικος συρτός. Η φημισμένη μελωδία “Ζορμπάς” του Μίκη Θεοδωράκη βασίζεται σε μια παλιότερη εκδοχή του χανιώτικου συρτού. Εκτός από τους χορούς αυτούς τοπικά υπάρχουν διάφορες παραλλαγές τους όπως ο ανωγειανός πηδηχτός ο οποίος έχει τις ρίζες του στον αρχαίο πυρίχιο.
Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός, ότι ακόμα και σήμερα δεν υπάρχει Ανωγειανός, ο οποίος να μη ξέρει να χορεύει παραδοσιακούς χορούς.
Ένας διαφορετικός γάμος στα Ανώγεια
Μια από τις ξεχωριστές συνήθειες και γιορτές της παράδοσης των Ανωγείων είναι ο ανωγειανός γάμος. Όλα αναδεικνύουν το βάθος της κρητικής παράδοσης, που επιβιώνει ακόμα στα Ανώγεια. Άνθρωποι όλων των ηλικιών συγγενείς και φίλοι του ζευγαριού, αλλά ακόμη περισσότερο και συγχωριανοί παίρνουν μέρος στην ιεροτελεστία, που κρατά σχεδόν μια βδομάδα πριν την ώρα της στεφάνωσης αλλά και μετά.
Την πρώτη μέρα η μάνα του γαμπρού με τις πιο παλιές γυναίκες, αλλά και τις νέες συναντιούνται σε ένα συγγενικό σπίτι και ζυμώνουν τα κουλούρια του γάμου. Παράλληλα τραγουδούν πάνω από το ζυμάρι και η μάνα του γαμπρού τις κερνάει σαρικοπιτάκια, ρακί και ό,τι άλλο παραδοσιακό επιβάλλει η μέρα.
Την ίδια ώρα έξω από το σπίτι του γαμπρού ανάβουν φωτιές και τα καζάνια ψήνουν το φαγητό, που θα τάιζε αργότερα όλους όσους δούλευαν τούτη τη μέρα για το γάμο. Το απόγευμα την ώρα που τύλιγαν τα κουλούρια οι γυναίκες ο ντελάλης θα περνούσε έξω από τα σπίτια όλου του χωριού και φωναχτά θα προσκαλούσε όλους τους χωριανούς στο γάμο.
Αποκορύφωμα του ανωγειανού γάμου είναι η μέρα, που μεταφέρουν τα προικιά της νύφης στο σπίτι του γαμπρού. Φυσικά το γλέντι με τους υπέροχους κρητικούς χορούς, δεν θα μπορούσε να λείπει από έναν τέτοιο κρητικό γάμο.
Οι νέοι άνθρωποι
Όπως πάντα, αυτό που κρατάει ζωντανό έναν τόπο είναι οι νέοι άνθρωποι. Στα Ανώγεια οι νέοι με μεράκι και αγάπη έχουν προσπαθήσει να δώσουν μια νέα πνοή.
Κάθε χρόνο, ο σκακιστικός όμιλος Ανωγείων διοργανώνει με επιτυχία το διεθνές σκακιστικό τουρνουά. Παίκτες από όλα τα μέρη της Ελλάδας και όχι μόνο δίνουν το παρόν. Για περίπου 10 ημέρες, οι μονομαχίες δεν έχουν σταματημό, κατατάσσοντάς το έτσι μέσα στα πιο σημαντικά τουρνουά της χώρας μας.
Με αφετηρία το 1ο Αντιφασιστικό Φεστιβάλ Ανωγείων, που έγινε πριν από 4 χρόνια, η ομάδα “Ανώγεια Νέοι” πήρε την πρωτοβουλία να διοργανώσει φέτος το καλοκαίρι το διήμερο φεστιβάλ «Χαϊμαλίνα». Όπως οι ίδιοι λένε, μέσα από τη συμμετοχή στο προηγούμενο φεστιβάλ, συνειδητοποίησαν ότι υπάρχουν πολλά που θέλουν να προσφέρουν στον τόπο που μεγάλωσαν. Επιζητούν να αναπτύξουν τους προβληματισμούς τους, να δραστηριοποιηθούν μέσα από πολιτιστικά δρώμενα και έτσι να παρακινήσουν περισσότερους νέους ακόμη να είναι ενεργοί, να διεκδικούν και να εκφράζονται ελεύθερα.
To Φεστιβάλ «Χαϊμαλίνα», που πήρε το όνομα του από το ποίημα «Γράμμα σε μια Αφρικάνα», του Ανωγειανού ποιητή Μιχάλη Σταυρακάκη Νιδιώτη, περιλαμβάνει ομιλίες, προβολές ντοκιμαντέρ, εκθέσεις φωτογραφίας, κοινωνική διεθνή κουζίνα, θεατρικό παιχνίδι για τους μικρούς μας φίλους, αντιφασιστικό τουρνουά ποδοσφαίρου, γκράφιτι, αγώνες σκάκι και φυσικά μουσική. Ο σκοπός του φεστιβάλ είναι η προώθηση των μηνυμάτων της κοινωνικής προσφοράς, της αλληλεγγύης και του σεβασμού καθώς και η ενημέρωση του κόσμου για τα ανθρώπινα δικαιώματα, το προσφυγικό, τον ρατσισμό και την ξενοφοβία στην Ελλάδα και την Ευρώπη.
Πηγές:
- 80 ανεκτίμητες φωτογραφίες της Κρήτης 1911 – 1949,
- https://el.wikipedia.org
- https://www.facebook.com/anogeianeoi/
- http://flashnews.gr/post/246026/na-pws-xoreyoyme-sthn-krhth-spanio-fwtografiko-yliko
- http://www.gagaris.gr/anogeia.html
Σύνταξη κειμένου: Βασιλική Τριανταφυλλοπούλου
Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου
