Μπασμάς, τα χρυσά φύλλα της Θράκης

Καπνεργάτες αμερικάνικης εταιρίας στην Ξάνθη

Το ταξίδι του ξεκινά με τις εξερευνητικές αποστολές προς την άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Ο καπνός έρχεται στη γηραιά Ήπειρο συνοδευόμενος από αναφορές για την χρήση του στις τελετουργίες των ιθαγενών της Αμερικής αλλά και τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Στα μέσα του 17^ου αιώνα, θα φτάσει στον ελληνικό χώρο. Θα καλλιεργηθεί αρχικά στην Ξάνθη και μετά στις αρκετές περιοχές της Μακεδονίας. Θα περάσουν περίπου 2 αιώνες όπου θα παραμείνει σχετικά στην αφάνεια. Οι αλλαγές όμως που θα πραγματοποιηθούν τον 19^ο αιώνα θα τον καταστήσουν πρωταγωνιστή.

Ο καπνός της Ξάνθης στην κορυφή

Με την βιομηχανική επανάσταση το βιοτικό επίπεδο στη Δύση αυξάνεται κατακόρυφα. Ο καπνός κατακτά σταδιακά μια θέση στις καθημερινές συνήθειες των πλούσιων αστών και ως επακόλουθο, όλων αυτών που τους μιμούνταν. Η ζήτηση είναι μεγάλη και ο ανταγωνισμός στην ποιότητα φουντώνει. Είναι η στιγμή που μια ποικιλία καπνού, ο μπασμάς της Ξάνθης, θα μονοπωλήσει το ενδιαφέρον των αγορών. Έχει μικρά φύλλα που δεν σου γεμίζουν το μάτι, σε αντίθεση με τα αμερικάνικα καπνά, αλλά είναι απίστευτα αρωματικά. Ως εκ τούτου μέσα σε σύντομο διάστημα κυριαρχεί στην αγορά και φιγουράρει ως η καλύτερη ποικιλία καπνού παγκοσμίως (κάτι που ισχύει μέχρι και τις μέρες μας). Τα βλέμματα όλων των μεγάλων εταιρειών συγκεντρώνονται σε μια ασήμαντη επαρχιακή περιοχή της τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη χάρη στο ιδιαίτερο κλίμα και το έδαφος τους, είναι οι καταλληλότερες περιοχές για την καλλιέργεια του. Ο αντίκτυπος στις μικρές μέχρι εκείνη τη στιγμή πόλεις της περιοχής είναι απίστευτα μεγάλος. Οικογένειες μεγαλοεμπόρων έρχονται για να λάβουν μέρος στον οικονομικό αναβρασμό που συντελείται. Αρχοντικά, ξενοδοχεία, χάνια, καμπαρέ, θέατρα και σινεμά αποτελούν πλέον μέρος του αστικού τοπίου των πόλεων στα τέλη του 1800. Τα γλέντια των καλοντυμένων σε ευρωπαϊκά πρότυπα ανδρών θα αφήσουν εποχή, ενώ δεν λείπουν και οι συχνές περιοδείες “ονομάτων” της διεθνούς σκηνής.

Το εργατικό κίνημα των καπνεργατών

Ταυτόχρονα, συγκεντρώνεται μεγάλο εργατικό δυναμικό. Στη λήξη του ωραρίου, οι δρόμοι κατακλύζονται από χιλιάδες κόσμο που γυρνούν στα σπίτια τους. Μέσα σε 10 λεπτά οι ίδιοι δρόμοι είναι έρημοι. Φυσικά μέχρι την επόμενη μέρα. Οι συνθήκες εργασίας δεν είναι και οι καλύτερες. Συχνότερη αρρώστια που “χτυπάει” τους καπνεργάτες είναι η φυματίωση. Εποχιακά, μεγάλο μέρος των εργαζομένων αποτελούν μικρά παιδιά που εργάζονται για να προσφέρουν στο οικογενειακό εισόδημα. Τα χαμηλότερα ημερομίσθια που δίνονται στις γυναίκες οδηγούν σε μια προσπάθεια των καπνεμπόρων για ολοένα και μεγαλύτερο αποκλεισμό των αντρών από το επάγγελμα. Η συνεχής προσπάθεια των σωματείων να περιφρουρήσουν τα δικαιώματα των μελών τους θα έχει ως αποτέλεσμα πολλές φορές μεγάλες απεργίες και κινητοποιήσεις που θα καταλήξουν σε γενική σύρραξη.

Χαρακτηριστική είναι η απεργία που κήρυξε το Καπνεργατικό Σωματείο Ξάνθης το 1925 με κύριο αίτημα την καθιέρωση του “δώρου”. Η απεργία θα κρατήσει πάνω από 3 εβδομάδες και θα έχει καθολική συμμετοχή. Η ουσιαστική “νέκρωση” μιας σημαντικής βιομηχανικής πόλης θα καταλήξει στην επέμβαση της ίδιας της Κυβέρνησης. Ανάμεσα στους συλληφθέντες θα είναι και η δύσμοιρη καμπάνα της παρακείμενης ενορίας των 12 Αποστόλων. Η καμπάνα χρησιμοποιείτο από τους καπνεργάτες, των οποίων ήταν και δωρεά, για να σημάνει την αρχή και την λήξη του οχτάωρου, αλλά και τις συγκεντρώσεις και ανακοινώσεις του σωματείου. Μετά την εξάμηνη φυλάκιση της, τοποθετήθηκε σε άλλη εκκλησία, αυτή τη φορά μακριά από τον τόπο των επεισοδίων.

Οι πρόσφυγες και το κραχ του 1929

Παρά την πολιτική αστάθεια των ετών 1913-1919, όπου η περιοχή θα πηγαινοέρχεται ανάμεσα στα χέρια των Ελλήνων και των Βουλγάρων, οι καπνοβιομηχανίες συνεχίζουν να ανθούν. Σ’ αυτό θα συντελέσει η πληθυσμιακή έκρηξη με την ανταλλαγή των πληθυσμών που θα επιφέρει η Συνθήκη της Λωζάνης. Το εργατικό δυναμικό είναι πλέον άφθονο, άρα πιο φθηνό, και πολλές φορές καταρτισμένο και ιδιαίτερα έμπειρο καθώς εργαζόταν σε εταιρίες καπνού στον τόπο καταγωγής του. Ο καπνός θα σώσει κυριολεκτικά τους πρόσφυγες στη Μακεδονία και τη Θράκη, προσφέροντας τους άμεση αποκατάσταση και ικανοποιητικά κέρδη. Οι πεδινές περιοχές γεμίζουν με μαντίλες (για τον ήλιο) που ίσα ίσα φαίνονται ανάμεσα στα ανθισμένα καπνά. Η καλλιέργειά του είναι οικογενειακή υπόθεση, και σ’ αυτή συμμετέχουν απ’ τον μικρότερο έως τον μεγαλύτερο με όποιο τρόπο κι αν μπορούν.

Η ανοδική όμως πορεία, θα πληγεί άμεσα από το οικονομικό κραχ του 1929. Ο καπνός, που ο κύριος όγκος του εξαγόταν σε εταιρίες του εξωτερικού, θα είναι το πρώτο προϊόν που θα δεχθεί τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης. Η ζήτηση θα μειωθεί κατακόρυφα και οι καπνέμποροι θα οδηγηθούν σε αδιέξοδο. Οι σάλες των καπναποθηκών αδειάζουν από κόσμο και πολλές θα κλειδωθούν οριστικά. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος θα αποτελειώσει ό,τι είχε καταφέρει να παραμείνει όρθιο. Παρά τη συνέχιση της καλλιέργειας και της επεξεργασίας μεταπολεμικά, οι χρυσές εποχές θα αποτελούν παρελθόν. Η επικράτηση των πολυεθνικών θα οδηγήσει τις ελληνικές εταιρείες σε μαρασμό.

Το σημάδι του καπνού

Για σχεδόν πάνω από έξι δεκαετίες, ο καπνός συνέδεσε το όνομα του με την οικονομική πορεία μιας ολόκληρης περιφέρειας. Η καλλιέργεια και κατ’ επέκταση η επεξεργασία και το εμπόριο του, άλλαξαν την όψη αρκετών πόλεων. Η ζήτησή του στην αγορά έφερε την ευημερία, ενώ αργότερα η κατάρρευση των αγορών σήμανε το τέλος μιας εποχής. Οι Ξανθιώτες συνήθιζαν να λένε πως “όποιος έβγαλε λεφτά από τον καπνό, μετά τον πόλεμο, τα λεφτά του έγιναν καπνός”. Μπορεί τα λεφτά να έφυγαν, αλλά το άρωμα του μπασμά παραμένει ακόμα εδώ. Έχει ποτίσει τους τοίχους των καπναποθηκών που στέκουν ακόμα όρθιες, βουβοί μάρτυρες στην σκιά των οικοδομών.

Πηγές:

• https://www.facebook.com/groups/237817546256513/
• Κοσμά Παρασκευόπουλου «Ο Ελληνικός καπνός», εκδόσεις Ι. Καμπανάς, Αθήνα 1968.
• Ευθαλία Δημαρά, Δημ. Σκούρας, Η καλλιέργεια του καπνού στην Ελλάδα. Εκδοσεις «Όμβρος», Αθήνα, 1997
• http://www.ert.gr/perifereiakoi-stathmoi/komotini/xanthi-ton-kapnergaton/
• http://kavala.pkteam.gr/index.php?page=history6

Σύνταξη κειμένου: Παναγιώτης Μπαρδάκης

Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου