Αν είναι προϋπόθεση για να καταλάβεις ένα τόπο, να καταλάβεις και τους ανθρώπους που τον κατοικούν, τότε τα βουνά της Θράκης θα σε δυσκολέψουν αρκετά. Για τους Βούλγαρους είναι Βούλγαροι, για τους Τούρκους Τούρκοι και για τους Έλληνες, επειδή δεν υπάρχουν βασικά κοινά στοιχεία, απόγονοι αρχαίων θρακικών φύλων. Κάθε πλευρά δημιούργησε την δική της προπαγάνδα για να τους προσεταιριστεί. Κάπως έτσι οι Πομάκοι μοιάζουν να στριμώχτηκαν στις πλαγιές της Ροδόπης ανάμεσα στους αυτόκλητους κηδεμόνες του λαού τους.
Γηγενείς Ροδοπαίοι
Όπως σε ό,τι αφορά τους Πομάκους, έτσι ακόμα και στο όνομα αυτό καθ’ αυτό, η επιστημονική κοινότητα κάθε χώρας προβάλει την δική της εξήγηση. Η ελληνική πλευρά έχει παρουσιάσει κατά καιρούς διάφορες ερμηνείες. Η δημοφιλέστερη είναι πως η ονομασία προέρχεται από την λέξη “ιππομάχος”. Οι ίδιοι οι Πομάκοι πάντως δεν δείχνουν να πολυνοιάζονται για την προέλευση του ονόματος τους. Αντιθέτως όμως τονίζουν την εντοπιότητα τους σε κάθε συζήτηση. “Εδώ γεννήθηκα εγώ, κι ο παππούς μου εδώ, ακόμα κι ο παππούς του παππού μου” λέει ο κύριος Μουσταφά που κοντεύει τα 80 χρόνια ζωής.
Μιας ζωής καθόλου εύκολης. Αν οι δρόμοι σήμερα φαίνονται κακοτράχαλοι και δαιδαλώδεις, πριν πενήντα χρόνια δεν υπήρχαν καν. Η διαδρομή από τα χωριά προς την πόλη, όταν οι καιρικές συνθήκες το επέτρεπαν, ήταν ολόκληρο ταξίδι. Ένα ταξίδι καθόλου ευχάριστο, καθώς κάθε φορά οι Πομάκοι ερχόταν αντιμέτωποι με την κοντοφθαλμία του κράτους των Αθηνών. Η δημιουργία ενός ιδιότυπου σταθμού ελέγχου 8 χιλιόμετρα πριν την Ξάνθη, έκοψε το Νομό στη μέση. Όποιος ζούσε βόρεια της λεγόμενης “μπάρας” ήταν πλέον πολίτης β’ κατηγορίας. Μα πως μπορούσε να γίνει διαφορετικά, αφού το “Ελλάς, Ελλήνων, Χριστιανών” δεν μπορούσε να αντηχήσει σ’ αυτά τα μέρη.
Η μειονοτική εκπαίδευση
Στο καφενείο, μαζί με τον Μουσταφά κάθεται ο σχεδόν συνομήλικος του Ρετζέπ. “Οι γονείς μου δεν ήξεραν τουρκικά, πρώτοι εμείς τα μάθαμε.“. Η στάση που τήρησε το ελληνικό κράτος απέναντι στην μειονοτική παιδεία αντανακλά την αμηχανία του απέναντι στο συγκεκριμένο πληθυσμό. Οι εξόφθαλμες διαφορές μεταξύ Πομάκων, Ρομά και Τουρκογενών ισοπεδώθηκαν κάτω από την κοινή τους θρησκευτική ταυτότητα με την Συνθήκη της Λωζάνης. Τα παιδιά με μητρική την Πομακική γλώσσα καλούνται να μάθουν τα Τουρκικά, τα Ελληνικά και φυσικά τα Αγγλικά, δημιουργώντας εν τέλει μια γλωσσική σύγχυση.
Η γλώσσα των Πομάκων παραμένει αποκλεισμένη. Μέχρι πρόσφατα παρότι ομιλούμενη, ήταν μη γραφόμενη. Τις δύο τελευταίες δεκαετίες έχουν γίνει αξιόλογες προσπάθειες για την καταγραφή της με την χρήση του λατινικού αλφάβητου. Τραγούδια, παραμύθια και θρύλοι συγκεντρώθηκαν μετά από αιώνες προφορικής παράδοσης. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ταύτιση τους με τα αντίστοιχα ελληνικά. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι το τραγούδι «Τα τρία αδέλφια» που αποτελεί μία από τις παραλλαγές του τραγουδιού για το «Γεφύρι της Άρτας».
Οι Πομάκοι στο σήμερα
Στις μέρες μας πέρα από τα τεμένη, σε κάθε χωριό, την ανατολή κοιτούν και τα δορυφορικά πιάτα που δεν λείπουν από κανένα μπαλκόνι. Η εμβέλεια της ελληνικής τηλεόρασης δεν φτάνει ακόμα και τώρα στα περισσότερα χωριά. Δίπλα τους κρέμεται συνήθως η μπουγάδα. Δεν θα δεις σε όλα τα σπίτια αντρικά ρούχα να στεγνώνουν. Η κρίση οδήγησε μεγάλο μέρος των αντρών να φύγουν στο εξωτερικό, κυρίως στην Γερμανία, και από εκεί να παλεύουν για να προσφέρουν μια αξιοπρεπή καθημερινότητα στα γυναικόπαιδα που μένουν πίσω. Αρκετοί είναι αυτοί που ομολογούν πως αυτή η “ανδρική” απουσία έχει βοηθήσει αρκετά στην αναβάθμιση της θέσης της γυναίκας καθώς ο ρόλος της έχει διευρυνθεί.
Παρά την όποια πρόοδο τα τελευταία χρόνια, τα καπνά συνεχίζουν να αποτελούν την κύρια πηγή εσόδων. Άλλωστε η περιοχή φημίζεται για την παραγωγή καπνού υψηλής ποιότητας. Η μορφολογία του εδάφους δεν αφήνει περιθώρια για μεγάλους γεωργικούς κλήρους. Κάθε σπιθαμή γης είναι πολύτιμη, οπότε θα συναντήσεις φυτεμένα καπνά σε κάθε άνοιγμα. Κατά την διάρκεια της καλλιέργειας τα χωράφια είναι γεμάτα με κόσμο όλων των ηλικιών. Αντιθέτως, το χειμώνα το μόνο που προδίδει την παρουσία τους είναι οι καμινάδες και τα αχνισμένα τζάμια των καφενείων.
Ακέραιοι στο χρόνο
Παρόντες και απόντες την ίδια στιγμή από την ιστορία του τόπου τους, οι Πομάκοι συνεχίζουν να ζουν στις πλαγιές της Ροδόπης και να καλλιεργούν τις κοιλάδες της. Δεν είναι λίγες οι φορές που εξωγενείς παράγοντες προσπάθησαν να τους καταλάβουν. Δυστυχώς όμως όποια προσπάθεια έγινε είχε ως κριτήριο εθνικά συμφέροντα και προκαταλήψεις απέναντι σε ένα λαό που δεν μπόρεσε να γράψει ποτέ τις θέσεις, τα θέλω και τα παράπονα του. Στο διάβα των αιώνων άλλαξαν πολλά από τα κύρια χαρακτηριστικά τους. Ένα όμως έμεινε ίδιο. Εκείνα τα γαλάζια μάτια που κοιτούν χωρίς να κρύβουν τίποτα. Καθαρά και περήφανα!
Πηγές:
- Οι φωτογραφίες αντλήθηκαν από το γκρουπ “Παλιές φωτογραφίες της Ξάνθης – Old photographs of Xanthi” https://www.facebook.com/groups/237817546256513/
- https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%BF%CE%BC%CE%AC%CE%BA%CE%BF%CE%B9
Σύνταξη κειμένου: Παναγιώτης Μπαρδάκης
Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου
