
«Η Αμοργός δεν είναι νησί. Είναι μία κατάσταση του πνεύματος»
Η φιλοσοφία του τουρισμού και η Μυθολογία του Αιγαίου, μια σύνθεση δύο, εγγενώς, αντίθετων πραγμάτων, πως έγινε και γιατί υπάρχει;
Ο τουρισμός προς την Ελλάδα είναι ένα φαινόμενο αρκετά παλιό. Στην ουσία προέρχεται από τους Ευρωπαίους περιηγητές που έφταναν στην Ελλάδα ανά τους αιώνες, κυρίως για να θαυμάσουν, να ανακαλύψουν, αλλά και να κλέψουν τα αρχαία μνημεία της, ανάμεσα τους μνημειώδης είναι οι επισκέψεις, του Σατωβριάνδου, του Flaumbert, του Oscar Wilde, φυσικά του λόρδου Έλγιν και πάνω στο τέλος αυτής της παράδοσης εκείνη του Henry Miller. Αυτό που έβρισκαν οι περιηγητές αυτοί ή αυτό που έκλεβαν, ήταν τόσο η Ελληνική πραγματικότητα, όσο και ο εαυτός τους, η εικόνα της δύσης όπως φαίνεται απέξω (μήπως είναι τυχαίο, που οι νεαροί τουρίστες κάνουν χαμό στα νησιά, σαν να είναι εδώ το μέρος όπου δεν υπάρχει νόμος;). Η παράδοση αυτή, ήδη από την δεκαετία του ’30, μετατράπηκε σε αυτό που λέμε σήμερα τουρισμό, κάτι που συνδύαζε την παραδοσιακή περιήγηση με την εμπορευματοποίηση του πολιτισμού και του τοπίου (βλέπε το Με τον τρόπο του Γ.Σ. του Σεφέρη).
Σε γενικές γραμμές, το κράτος δεν εκμεταλλεύτηκε ιδιαίτερα τον τουρισμό εκείνα τα χρόνια, ο τουρισμός γίνεται η βαριά βιομηχανία της Ελλάδας τις δεκαετίες του ’60 και του ΄70. Τι άλλαξε; Αφενός τα ταξίδια έγινα ευκολότερα και οι ελληνικές παραλίες ανακαλύφθηκαν σαν ένας ωραίος καλοκαιρινός προορισμός αλλά υπάρχει και κάτι ακόμα… ανακαλύφθηκε ο νεοελληνικός πολιτισμός. Η νεότερη Ελλάδα του τουρισμού παρουσιαζόταν ως ένας φολκλορικός παράδεισος, ένα τοπίο και ένας λαός παρθένος από την εκβιομηχάνιση και την αστικοποίηση. Η γνωστή ταινία «Κορίτσια στον ήλιο» με το παροιμιώδες «στάσου μύγδαλα» είναι το τελικό στάδιο αυτού του μύθου, τον οποίο καταλήξαμε να πιστέψουμε και εμείς. Αυτός ο μύθος ήταν τόσο ισχυρός που επιζεί ακόμα και σήμερα, σε ταινίες όπως το Mama mia, όπου οι Έλληνες μοιάζουν παγωμένοι σε αιώνια ΄60s, φτωχοί και χαρούμενοι Ζορμπάδες. Ο μύθος αυτός είναι στην ουσία μια παρανόηση ή ίσως μια σκόπιμη χυδαία εμπορευματοποίηση του μύθου που έχτισαν οι μεγάλοι λογοτέχνες ζωγράφοι και μουσικοί της Ελλάδας του μεσοπολέμου γύρω από το Αιγαίο.

Παλαιότερα, η ιδεατή Ελλάδα, ο πολιτιστικός χώρος του Ελληνισμού για τους καλλιτέχνες ήταν, κυρίως, η δυτική Ελλάδα (Επτάνησα, Ήπειρος, δυτική Στερεά, δυτική Πελοπόννησος). Στους αγροτικούς πληθυσμούς εκείνων των περιοχών στηρίζονταν τα βασικά χαρακτηριστικά της νεότερης Ελλάδας και όλες οι ελπίδες της για το μέλλον (βλέπε Κρυστάλλης, Παλαμάς, Καρκαβίτσας). Μετά όμως από το 1922, η επόμενη γενιά θα στραφεί στα αστικά κέντρα και, κυρίως, προς το Αιγαίο. Το αιγαίο είναι ένα «παλίμψηστο» ή αλλιώς ένα μωσαϊκό πολιτισμών, ένας τόπος συνάντησης της δύσης μα την ανατολή, ένα μαγικό ζευγάρωμα αντιθέσεων, όπως λέει ο Σεφέρης:
«Το Αιγαίο με τα νησιά του, την θαλασσινή μυθολογία, το ταξίδι προς όλες τις κατευθύνσεις, είναι τα πράγματα που τους συγκινούν και που προσπαθούν να εκφράσουν».
και ο Ελύτης:
«Κέντρο της καλλιτεχνικής ενέργειας στην Ελλάδα, χιλιάδες χρόνια τώρα, κι από την εποχή της αυγής των πολιτισμών, υπήρξε το Αιγαίο. Εκεί στην γαλάζια λεκάνη που ενώνει και χωρίζει συνάμα τις τρεις ιστορικές ηπείρους, συντελέστηκαν ανέκαθεν οι πιο τολμηρές κι οι πιο γόνιμες συναντήσεις του πνεύματος»
Το Αιγαίο λοιπόν δεν είναι μόνο ένα φόντο καλλιτεχνικών έργων όπως οι «Μικρές Κυκλάδες» του Ελύτη, η «Σαντορίνη» του Σεφέρη και η «Αμοργός του Γκάτσου». Μέσα από αυτά ανάγεται σε μια φιλοσοφία, μια κατάσταση του πνεύματος.
Η επίσημη διαφήμιση που διατίθεται στο εξωτερικό για να προσελκύσει τους τουρίστες στην Ελλάδα, με το μότο «Greek summer is a state of mind», είναι σύντομη και μίνιμαλ κάτι που είναι σχετικά της μόδας στον χώρο της διαφήμισης. Ωστόσο δέχτηκε δριμύτατη κριτική, τόσο από τα μέσα ενημέρωσης, όσο και από την αντιπολίτευση, γιατί θεωρήθηκε ότι ήταν ανέμπνευστη και κλισέ, πολύ υψηλού κόστους και κλεμμένη. Μια διαφήμιση αντηλιακού χρησιμοποιεί σχεδόν την ίδια φράση και πολλοί θεώρησαν ότι οι δημιουργοί της διαφήμισης απλά την αντέγραψαν.
Ο δημιουργός του κειμένου Θανάσης Παπαθανασίου, έδωσε μια μάλλον αμήχανη απάντηση, σύμφωνα με την οποία το σλόγκαν αυτό έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές, και απλά υπάρχει στην διαφήμιση ανάμεσα σε άλλες φράσεις, χωρίς να είναι καν σλόγκαν. Ισχυρίζεται πως η φράση προσπαθεί να καθιερώσει ένα brand name, που θα μας βοηθήσει να ξεπεράσουμε τους ανταγωνιστές μας στον χώρο του τουρισμού. Τέλος αναφέρει μια γνωστή φράση του Αλμπέρ Καμύ «Μέσα στον χειμώνα βρήκα μέσα μου ένα ανίκητο καλοκαίρι», η οποία προσωπικά, πιστεύω πως δεν μοιάζει καθόλου στο σλόγκαν της διαφήμισης, και, μάλιστα, με κάνει περισσότερο να σκέφτομαι περισσότερο τον ήλιο του Αλγερίου που τόσες φορές εξύμνησε ο Καμύ και όχι την Ελλάδα. Σε τελική ανάλυση είναι κρίμα να υπάρχει μια τόσο πλούσια πολιτιστική παράδοση και να μην ξέρουμε να την υπερασπιστούμε και πόσο μάλλον να την αξιοποιήσουμε.

Αυτή η «κατάσταση του πνεύματος» χρειάζεται μια εμπειρία του τοπίου κάθε άλλο παρά τουριστική, μια εμπειρία από μυρωδιές και αναμνήσεις ενός εφηβικού καλοκαιριού, όταν το μπλε της θάλασσας άνοιγε τους ορίζοντες μας. Η στάση αυτή μόνο για εμάς έχει σημασία, όχι για τους τουρίστες που ξεκλέβουν λίγες μέρες ένα καλοκαίρι από τις μουντές και εξαντλητικές δουλειές τους για να δούνε εκείνο το μπλέ που ξόδεψε ο Θεός για να μην τον βλέπουμε. Άλλωστε ο τουρισμός δεν είναι περιπέτεια, δεν είναι ένα ταξίδι εξερεύνησης, οι προορισμοί είναι προκαθορισμένοι από τους νόμους της αγοράς, ένα πολυτελές ξενοδοχείο σε ένα ήρεμο ειδυλλιακό τοπίο οπουδήποτε στον κόσμο είναι ιδανικός προορισμός για κάποιον που απλά θέλει να ξεκουραστεί από την δουλειά.
Η Μύκονος είναι ένα καλό παράδειγμα αυτής της παρανόησης του τουρισμού. Το όνομα της είναι για εμάς συνυφασμένο με την χλιδή την καλοπέραση, ίσως και με την ακολασία. Για τους παλιότερους όμως Μύκονος σήμαινε φτώχεια και ξερονήσι. Χαρακτηριστικό είναι το ότι μέχρι τα νεότερα χρόνια, όπως θέλει ο θρύλος, οι κάτοικοι έπαιρναν πέτρες και μάρμαρα από την αρχαία Δήλο για να χτίσουν τα σπίτια τους.
Η προσωπική μου εμπειρία όταν επισκέφθηκα κάποτε το νησί με έκανε να αναρωτιέμαι βλέποντας την άγονη γη την πέτρα που γυαλίζει μονάχη της στον ήλιο, πως κατάφερε και ρίζωσε όλη αυτή ή χλιδή και η σπατάλη σε ένα τόπο που τόσο σε καλεί να είσαι υπομονετικός και ολιγαρκής. Είναι εύκολο να παρατηρήσει κανείς τον ασκητικό χαρακτήρα του φυσικού τοπίου της Μυκόνου. Η στάση, όμως, του φιλήδονου τουρισμού, που εστιάζει στις παραλίες, στα πολυτελή ξενοδοχεία (τα καταστροφικά για την οικονομία all- inclusive) και τις βίλες με πισίνες, είναι στην ουσία ένα κλείσιμο, μια άρνηση της πραγματικότητας που θέτει το τοπίο του αιγαίου πίσω από μια ασφαλή βιτρίνα όσο εκείνος ανενόχλητος επιδίδεται σε ιδιωτικές απολαύσεις. Υπάρχει, όμως, και εκείνο το άλλο είδος τουρισμού, κι εννοώ εκείνον τον επισκέπτη που θα μας δει να κατοικούμε μέσα στα κάτασπρα σπιτάκια του Αιγαίου, σαν να κατοικούμε μέσα σε ένα μνημείο ή καλύτερα μέσα σε ένα έργο τέχνης, η αληθινή μαγεία βρίσκεται μέσα σε αυτή την συνύπαρξη του ανθρώπου με το τοπίο, στον ζωντανό πίνακα.
Η φράση αυτή είναι μεγαλόπνοη και αντιπροσωπευτική τόσο για το Αιγαίο όσο και για την Ελλάδα συνολικά. Ωστόσο είναι κρίμα να χρησιμοποιείται από ανθρώπους που δεν κατανοούν το βάρος και την σημασία της, μέσα στην καμπάνια ενός εμπορεύσιμου προϊόντος καταντά ένα ακόμα κλισέ, η ελπίδα μόνο, αμόρφωτων και κούφιων ανθρώπων για περισσότερο κέρδος. Για εμένα, όμως, και όσους έχουν βιώσει το ελληνικό καλοκαίρι σωματικά και πνευματικά, το ελληνικό καλοκαίρι είναι πράγματι μια κατάσταση του πνεύματος, είναι ένα state of mind.
To σποτάκι της καμπάνιας για την προώθηση του τουρισμού:
Πηγές άρθρου:
Τζιόβας Δ. Ο Μύθος της Γενιάς του Τριάντα, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2011, σελ. 363-397
Greek summer is a state of mind». Τι απαντά ο δημιουργός της διαφήμισης για την κόντρα που προέκυψε με το σλόγκαν της εταιρείας καλλυντικών… Ανακτήθηκε από mixanitouxronou.gr
«Greek summer is a state of mind»: Η φιλοσοφία πίσω από το σποτ για τον τουρισμό. Ανακτήθηκε από Kathimerini.gr
Κόντρα κυβέρνησης – ΣΥΡΙΖΑ για την καμπάνια «Greek Summer is a state of mind». Ανακτήθηκε από etravelnews.gr
Τουρισμός: Ένα νοσταλγικό ταξίδι στα πρώτα του βήματα στην Ελλάδα. Ανακτήθηκε από maxmag.gr
Πώς ο τουρισμός «δημιουργεί» την ανεργία. Ανακτήθηκε από maxmag.gr