Η καθαρεύουσα έχει πεθάνει. Είναι μέρος του παρελθόντος. Είναι ένα αποτυχημένο πείραμα πάνω στην ελληνική γλώσσα που απορρίφθηκε και ξεπεράστηκε. Αυτή είναι η γενική αντιμετώπισή μας προς την καθαρεύουσα στις μέρες μας. Είναι όμως υπεραπλούστευση μιας πολύ ενδιαφέρουσας ιστορίας.
Ιστορικό της διγλωσσίας.
Μέχρι την κατάργηση της καθαρεύουσας το 1976 υπήρχε η διγλωσσία. Μία ήταν η γλώσσα του λαού που μιλιόταν καθημερινά, άλλη η επίσημη γλώσσα. Η διγλωσσία όμως είναι πιο παλιά από την καθαρεύουσα· πολύ πιο παλιά. Από αρχαιοτάτων χρόνων υπήρχε η αντίληψη πως η γλώσσα του απλού λαού αδυνατούσε να διατυπώσει σωστά ο,τιδήποτε σύνθετο ή όμορφο. Στα χρόνια της κοινής προτιμόταν η αττική διάλεκτος, με την κοινή να θεωρείται κατώτερη και την καθομιλουμένη να μην την έχουμε καν καταγεγραμμένη. Αυτό συνεχίζει ως τα χρόνια του Βυζαντίου και της άλωσης, αν και η κοινή πλέον είχε αποκτήσει λόγια χρήση παράλληλα με την αττική. Από την αρχαιότητα ως το 1453 έχουμε μόνον ένα μικρό κόρπους με δείγματα της δημώδους. Το καθεστώς αυτό μένει περίπου ίδιο ώς τα χρόνια του νεοελληνικού διαφωτισμού, στο οποίο διάστημα επικρατεί η αρχαΐζουσα, και η δημώδης, ως συνήθως, μένει στα στόματα των ομιλιτών της.
Το γλωσσικό ζήτημα.
Στα χρόνια του νεοελληνικού διαφωτισμού το γένος βρισκόταν σε μια πρώτη φάση αφύπνησης. Τότε τίθεται και το ζήτημα της γλώσσας: σε ποια γλώσσα να διδάσκονται οι Ρωμιοί; Κάποιοι, όπως ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο Δημήτριος Καταρτζής, ο Δανιήλ Φιλιππίδης και άλλοι υποστηρίζουν τη δημώδη. Ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Λάμπρος Φωτιάδης, και ο Νεόφυτος Δούκας, μεταξύ άλλων, επιμένουν στην παλιά νοοτροπία της διγλωσσίας. Είναι εύκολο στις μέρες μας να καταδικάσουμε τους τελευταίους, με τις συντηρητικές τους ιδεολογίες. Υπάρχουν όμως δύο πράγματα που δεν λαμβάνουμε συχνά υπ’ όψιν: πρώτον, ότι η δημώδης ουδέποτε είχε χρησιμοποιηθεί για λόγιους σκοπούς και, δεύτερον, ήταν άγραφη. Επομένως, οποιαδήποτε αντίληψη που την ήθελε να χρησιμοποιείται για επίσημους σκοπούς ήταν αρκετά ριζοσπαστική. Δεν έπρεπε να μας εκπλήσσει λοιπόν ότι στη σύσταση του νεοελληνικού κράτους καθιερώθηκε η χρήση της καθαρεύουσας – συνέχειας της αρχαΐζουσας – ως επίσημης γλώσσας του κράτους. Η δημοτική – συνέχεια της δημώδους – βρέθηκε σε δεύτερη μοίρα. Οι μάχες που θα δίνονταν τον 19ο και τον 20ο αιώνα για το ποια γλώσσα θη ήταν η επίσημη θα ήταν τιτανιαίες.
Επιρροή της καθαρεύουσας.
Όταν το 1976 τα νέα ελληνικά, με βάση τη δημοτική, έγιναν η μόνη γλώσσα της Ελλάδας, η καθαρεύουσα και οι υποστηρικτές της φάνηκαν να ηττήθηκαν οριστικά. Η δημοτική του 1976 όμως, δεν ήταν η δημοτική του 1800. Σαν σφουγγάρι, είχε ρουφήξει λεξιλόγιο και καταλήξεις από την καθαρεύουσα. Λέξεις όπως «εφημερίδα» και «δημοσιογράφος», «σημαία» και «θερμοκρασία», καταλήξεις όπως αυτές της γενικής πληθυντικού, που σχεδόν είχε χαθεί στην δημοτική, επιρρήματα σε -ως, ρηματικοί τύποι όπως «συνευρέθην», «συνέβη» και «αντελήφθην», ολόκληρες κατηγορίες ουσιαστικών και επιθέτων όπως «το ον», «θυμώδης» και «διδάκτωρ» και φράσεις όπως «δόξα τω Θεώ», «επί της αρχής», «ως επί το πλείστον» και «εντάξει», σωρηδόν εισήλθαν στην νεοελληνική. Με τα χρόνια, έγινε ένα αυτόματο ξεκαθάρισμα: πολλές λέξεις ρίζωσαν και πολλές ξεχάστηκαν. Από τις δημώδεις λέξεις που έφυγαν πολλές παραχώρησαν τη θέση τους σε νέες λέξεις της καθαρεύουσας ή σε λέξεις των αρχαίων που αναβίωνε η καθαρεύουσα, όπως «φαρμάκι>δηλητήριο».
Εκεί, λοιπόν, που υπήρχε διγλωσσία, έμεινε μία γλώσσα που όχι τόσο παραμέρισε όσο αφομοίωσε την άλλη, οδηγώντας μας στον 21ο αιώνα. Η επιρροή της καθαρεύουσας είναι τεράστια· θα μπορούσαμε να πούμε πως η κοινή νεοελληνική του σήμερα είναι μιάμιση γλώσσα. Ζεύγη όπως «ασανσέρ-ανελκυστήρας» και «μανάβης-οπωροπώλης» κοσμούν το λεξιλόγιό μας. Όσο για την δημιουργία νέου λεξιλογίου, λέξεις όπως «λεωφορείο» «διαδίκτυο», «πληκτρολόγιο» και«αξονικός τομογράφος» δείχνουν πόσο μεγάλη είναι η επιρροή της καθαρεύουσας στην σύγχρονη λαλιά μας.
Επίλογος.
Τα νέα ελληνικά έχουν μια πολύ σημαντική θέση στην ιστορία της γλώσσας μας. Είναι τα πρώτα ελληνικά που δεν διακρίνουν ξεκάθαρα το λόγιο από το καθημερινό. Είναι η γλώσσα των θεσμών, του κράτους, της παιδείας, της τέχνης, και του απλού λαού. Είναι νέα ελληνικά, για νέους Έλληνες, εμπλουτισμένα από τα αρχαία και την καθαρεύουσα, αλλά σμιλευμένα από γενιές και γενιές ομιλιτών. Φρέσκα σαν τη δημοτική, μεστά σαν την καθαρεύουσα, έτοιμα να καρποφορήσουν σε μια νέα χιλιετία. Δεν είναι τα ελληνικά των μεν ή των δε· είναι τα ελληνικά όλων μας. Σίγουρα είναι η βάση τους η δημοτική, αλλά ας μην ξεχνάμε και την τεράστια συμβολή της καθαρεύουσας.
Πηγές:
1. Theory and History of the Greek language, Ανακτήθηκε από www.greek-language.gr
2. Horrocks G. (2010), Greek: A history of the language and its speakers, second edition, Blackwell.
