Το κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι ή όπως έχει ειπωθεί η “Μόνα Λίζα του Βορρά” είναι από τα πιο όμορφα πορτραίτα που έχουν δημιουργηθεί, συνεπώς κι ένα από τα αριστουργήματα του Μπαρόκ, μιας και εκεί “ανήκει”. Δημιουργήθηκε μάλλον το 1665 από τον Johannes Vermeer και απεικονίζει μία κοπέλα με ένα καφέ ένδυμα κι ένα τουρμπάνι. Ξεχωριστή αίσθηση κάνει το μεγάλο σκουλαρίκι που φορά στο αυτί της. Το έργο είναι λάδι σε καμβά, με ύψος 44,5 cm και 39 cm πλάτος ενώ φέρει την υπογραφή “IVMeer”.
Η αρχική ονομασία του πίνακα ήταν “το κορίτσι με το τουρμπάνι”, γεγονός που δεν άλλαξε μέχρι και τα μέσα του εικοστού αιώνα. Το εικονιζόμενο κορίτσι πιστεύεται ότι είναι η μεγάλη κόρη του ζωγράφου, Μαρία, στην ηλικία των δώδεκα ή δεκατριών ετών. Αυτή η υπόθεση πηγάζει από τα κοινά χαρακτηριστικά του προσώπου τα οποία εμφανίζονται και σε άλλα έργα του Vermeer. Όμως, οι διαφορετικές τεχνικές στην απόδοση των γυναικείων προσώπων και ο διαφορετικός φωτισμός αυτών δυσκολεύει το έργο της αναγνώρισης, κάνοντας μας να διατηρούμε τις αμφιβολίες μας περί της ταυτότητας του εικονιζόμενου κοριτσιού. Αν και η επικρατούσα θεωρία θέλει στον πίνακα να είναι η κόρη του, δε πρέπει να αγνοούμε ότι υπάρχει η φήμη πως το κορίτσι του πίνακα είναι μία δεκαεξάχρονη υπηρέτρια με το όνομα Χριτ, την οποία ο Vermeer ερωτεύτηκε παράφορα αλλά έμεινε -μάλλον- σε πλατωνικό επίπεδο ο έρωτας αυτός, εξαιτίας της μεγάλης διαφοράς ηλικίας που είχαν.
Σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή, η Χριτ ξεκινάει να δουλεύει ως υπηρέτρια στο σπίτι του ζωγράφου, ενώ έρχεται και σε επαφή με την τέχνη του. Η γοητεία που της άσκησε η ζωγραφική του Vermeer ήταν τεράστια, ξεκινάει παράλληλα να ποζάρει σαν μοντέλο στον καλλιτέχνη, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη μίας ιδιαίτερα ερωτικής ατμόσφαιρας μεταξύ τους. Αν και αποδείξεις για τον έρωτα τους δεν υπάρχουν, στην πόλη μόνο και μόνο η οικειότητα που έχουν μεταξύ τους, δημιουργεί σκάνδαλο και φήμες σχετικά με τον ήδη πολύ γνωστό ζωγράφο και τη νεαρή υπηρέτρια. Σαφώς αυτός ο αναβρασμός δε θα μπορούσε να μην επηρεάσει τις ισορροπίες του σπιτιού, με τη γυναίκα του να εκδηλώνει ξεκάθαρα την απέχθεια της προς την Χριτ. Με την παρέμβαση του ζωγράφου όμως και την ανοχή που έδειχνε η νεαρή κοπέλα συνεχίζει να δουλεύει στο σπίτι και συγκεκριμένα στο ατελιέ του Vermeer διατηρώντας το καθαρό, ενώ συμμετέχει και στην προετοιμασία των χρωμάτων, την ίδια ώρα ο ζωγράφος την μυεί στον κόσμο της τέχνης του.
Όταν το έργο για το οποίο σήμερα μιλάμε και σύμφωνα πάντα με αυτή την εκδοχή είχε πάρει το δρόμο του, ο Vermeer ζήτησε από την Χριτ να τρυπήσει τα αυτιά της και να φορέσει τα μαργαριταρένια σκουλαρίκια της γυναίκας του. Το έργο ολοκληρώθηκε μ’ αυτή την τελευταία παρέμβαση του ζωγράφου. Το ίδιο βέβαια και η σχέση τους μετά από τρομερές πιέσεις, οι οποίες εντάθηκαν μετά την ανακάλυψη του πορτραίτου από την γυναίκα του ζωγράφου, Καταρίνα και την αποβολή του έβδομου παιδιού τους. Η Χριτ φεύγει από το σπίτι και παντρεύεται έναν χασάπη, διακόπτει τις επαφές της με την οικογένεια και τον Vermeer. Η τελευταία φορά που οι ζωές τους συναντήθηκαν είναι, όταν ο ζωγράφος πέθανε και στη διαθήκη του της άφησε τα μαργαριταρένια σκουλαρίκια, τα οποία η ίδια πούλησε για να ξεπληρώσει τα χρέη του άντρα της προς την οικογένεια του καλλιτέχνη. Ίσως να μη μάθουμε ποτέ ποιο είναι το πραγματικό κορίτσι του πίνακα, ίσως έτσι πάλι να είναι καλύτερα για τη φαντασία των ανθρώπων.
Ας παρατηρήσουμε όμως τώρα τον πίνακα, αυτό το κορίτσι με τα μεγάλα υγρά μάτια και το μισάνοιχτο στόμα. Ο πίνακας έχει κάτι από την τεχνική του Ντα Βίντσι, το σκούρο φόντο για την ανάδειξη του προσώπου και την συνέπεια της προσοχής του θεατή σε αυτό, ενώ η στάση της κεφαλής ορίζεται ως στάση ¾ εν κινήσει. Το έργο αυτό πιθανότατα δεν δημιουργήθηκε με την ιδιότητα ενός πορτρέτου αλλά ανήκει σε μία κατηγορία με την ονομασία “tronie” ένας ολλανδικός όρος του 17ου αιώνα για να περιγράψει μία κεφαλή σε κάποιο πίνακα. Το προφίλ της είναι ζωγραφισμένο πάνω σε σκούρο φόντο, το οποίο αναδεικνύει τα χρώματα στο πρόσωπό της και τα ρούχα της. Κατά τη διάρκεια της αποκατάστασης ανακαλύφθηκε ότι το σκοτεινό υπόβαθρο, αρχικά προοριζόταν από τον ζωγράφο να είναι ένα βαθύ πράσινο, της απόχρωσης του σμάλτου.
Η κοπέλα φαίνεται να φοράει ένα ανοιχτό καφέ ένδυμα, σαν παλτό, το οποίο καλύπτει τους ώμους και το λαιμό της. Μέσα από αυτό φοράει ένα λευκό πουκάμισο δίνοντας ένα τόνο πολυπλοκότητας στο ένδυμα της. Το καφέ χρώμα στο ένδυμα της δεν είναι σκούρο όπως προείπαμε, γεγονός που υποδηλώνει έναν άνθρωπο μεσαίας κοινωνικής τάξης τουλάχιστον, κάτι το οποίο δύσκολα θα το λέγαμε εάν φορούσε κάποιο σκούρο καφέ ένδυμα. Στο κεφάλι φοράει ένα τουρμπάνι με κυρίαρχα χρώματα το μπλε και το ανοιχτό κίτρινο, το οποίο της καλύπτει πλήρως τα μαλλιά αδυνατώντας τελικώς να δούμε το χρώμα των μαλλιών της, ίσως θα μπορούσαν να μας το μαρτυρήσουν τα φρύδια της, όμως κι εκείνα θα λέγαμε είναι αρκετά αραιά και σχεδόν ενσωματωμένα με το χρώμα του προσώπου. Έχουμε όμως και το σκουλαρίκι, το αντικείμενο από το οποίο τιτλοφορείται ο πίνακας. Το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι της ιστορίας μας ίσως τελικά να μην από μαργαριτάρι, εάν λάβουμε υπόψιν μας την παρέμβαση της ολλανδικής καταγωγής, αστροφυσικό Vincent Icke. Η Icke υποστήριξε ότι μοιάζει περισσότερο με γυαλισμένο κασσίτερο, εξαιτίας της κατοπτρικής ανάκλασης, το σχήμα αχλαδιού και το μεγάλο μέγεθος του. Το τουρμπάνι που φοράει το κορίτσι ήταν ένα δημοφιλές αξεσουάρ εκείνης της εποχής, όπως και οι περίτεχνες πτυχώσεις στα ενδύματα, καθώς ήταν ένας πολύ καλός τρόπος ο κάθε καλλιτέχνης να παρουσιάσει την επιδεξιότητα του. Επίσης, το τουρμπάνι είναι ένα αντικείμενο το οποίο μας δείχνει και την επιρροή της Ευρώπης από αντικείμενα άλλων, εξωτικών γι΄αυτούς χωρών, με τα κύματα εξερευνητών προς αυτές τις χώρες και την εισροή δούλων από εκείνες.
Οι ιστορίες γύρω από τον πίνακα σίγουρα συνθέτουν το πλήρες πλαίσιο ερμηνείας του. Μπορούμε όμως να ερμηνεύσουμε αυτό τον πίνακα διαφορετικά; Η απάντηση μάλλον είναι ναι, καθώς η εγκυρότητα της ανάλυσης στη ζωγραφική σε μεγάλο βαθμό έγκειται στην αρχική ερμηνεία της έκφρασης του προσώπου. Η έκφρασή της φαίνεται να δηλώνει ίσως κάποια θλίψη, ίσως κάτι σκέπτεται κι αυτό μεταφράζεται άμεσα στην έκφραση του προσώπου της. Ίσως πάλι, ο θεατής, ο ζωγράφος που ήταν παράλληλα και θεατής να έφερε το αρχικό συναίσθημα και η κοπέλα να ήταν απλά η αντανάκλαση αυτού ή η αντίδραση της σε αυτό, το όποιο συναίσθημα. Και αν ίσχυε η εκδοχή της Χριτ και του Vermeer; Θα μπορούσαμε τότε να πούμε ότι σε εκείνη βλέπουμε ενοχές για τη θέση της στην ιστορία, μία έκφραση που ξεκινά να εξιστορεί την αμαρτία για εκείνους, για εμάς... Από την άλλη βλέπουμε ένα πρόσωπο αλαβάστρινο, δίχως ρυτίδες, δίχως απότομες αλλαγές στην ισορροπία των εκφράσεων του προσώπου, μία δυναμική γαλήνη, μία εσωτερικότητα που θέλει να εξωτερικευτεί μα αυτό διαφαίνεται στο πιο χαμηλό εκφραστικό επίπεδο το οποίο δε θα αλλοίωνε αυτό το αποτέλεσμα. Θα λέγαμε ότι ίσως υπάρχει μία ανησυχία ή μία χαμένη προσδοκία από το γύρισμα του κεφαλιού της προς τα εμάς. Η λάμψη στα μάτια της, τα κάνει να φαίνονται υγρά, νομίζουμε ότι είναι στο διακριτό όριο της εσωτερικευμένης συγκίνησης η οποία τείνει να εκδηλωθεί. Έχουμε όμως και τα χείλη τα οποία δύσκολα μπορούμε να τα συνδυάσουμε με κάποια “ενέργεια”, μπορεί να θέλει να μιλήσει η μορφή, μπορεί όμως να είναι και μία αυτή καθ’ αυτή έκφραση του προσώπου.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
en.wikipedia.org
britannica.com
mymodernmet.com
