Οι πυλώνες του έθνους κατά τον Ηρόδοτο
Η έννοια του έθνους αποτελεί έναν από τους κεντρικούς άξονες της πολιτικής και κοινωνικής θεωρίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η ελληνικότητα δεν συνιστά μία άκριτη ιδιότητα, δεν είναι ένας αόριστος προσδιορισμός, τυχαίος και περιστασιακός. Ο Ηρόδοτος, ως ο θεμελιωτής της επιστήμης της ιστορίας, ξεπερνάει την απλή καταγραφή των γεγονότων. Στοιχειοθετεί, λοιπόν, τα τέσσερα ισχυρά θεμέλια, πάνω στα οποία είναι δομημένο διαχρονικά το Ελληνικό Έθνος και συνθέτουν την ελληνική ταυτότητα και συνείδηση ανεξαρτήτως κρατικών συνόρων: το ὅμαιμον (κοινή καταγωγή), το ὁμόγλωσσον (κοινή γλώσσα), το ὁμόθρησκον (κοινοί ναοί και θυσίες) και το ὁμότροπον (κοινά έθιμα και τρόπος ζωής).
Λίγο πριν από τη μάχη των Πλαταιών, οι Σπαρτιάτες φοβόντουσαν μήπως οι Αθηναίοι συμβιβαστούν, μήπως «μηδίσουν» με τους κατά πολύ ισχυρότερους Πέρσες. Έστειλαν, λοιπόν, στην Αθήνα απεσταλμένους για να το αποτρέψουν. Έγινε σχετική συζήτηση στην εκκλησία του δήμου. Εκεί οι Αθηναίοι απάντησαν ότι παραμένουν ασυμβίβαστοι και σύμμαχοι με τους άλλους νότιους Έλληνες. Αυτή ήταν ακριβώς η απάντηση των Αθηναίων προς τους Σπαρτιάτες:
[Ηροδότου «Ουρανία» 8.144.2] «Πολλά τε καί μεγάλα ἐστί τά διακωλύοντα ταῦτα μή ποιέειν μηδ᾽ ἢν ἐθέλωμεν, πρῶτα μέν καί μέγιστα τῶν θεῶν τά ἀγάλματα καί τά οἰκήματα ἐμπεπρησμένα τε καί συγκεχωσμένα, τοῖσι ἡμέας ἀναγκαίως ἔχει τιμωρέειν ἐς τά μέγιστα μᾶλλον ἤ περ ὁμολογέειν τῷ ταῦτα ἐργασαμένῳ, αὖτις δέ τό Ἑλληνικόν, ἐόν ὅμαιμόν τε καί ὁμόγλωσσον, καί θεῶν ἱδρύματά τε κοινά καί θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπα, τῶν προδότας γενέσθαι Ἀθηναίους οὐκ ἂν εὖ ἔχοι. [8.144.3] ἐπίστασθέ τε οὕτω, εἰ μή καί πρότερον ἐτυγχάνετε ἐπιστάμενοι· ἔστ᾽ ἂν καί εἷς περιῇ Ἀθηναίων, μηδαμά ὁμολογήσοντας ἡμέας Ξέρξῃ».
Μετάφραση: [8.144.2] Γιατί είναι πολλά και μεγάλα αυτά που μας εμποδίζουν να το κάνουμε αυτό, έστω κι αν το θέλαμε, πρώτα πρώτα και πάνω απ᾽ όλα τα αγάλματα και οι ναοί των θεών που πυρπολήθηκαν κι έγιναν ερείπια, που μας υποχρεώνουν να πάρουμε τη μεγαλύτερη εκδίκηση που μπορούμε, και πολύ λιγότερο να συνομολογήσουμε συνθήκες μ᾽ αυτόν που τα έπραξε· και κατόπιν ο ελληνισμός, ένας κόσμος που στις φλέβες του κυλά το ίδιο αίμα και που μιλά την ίδια γλώσσα κι έχει κοινά τα λατρευτικά κέντρα των θεών και θυσίες και συνήθειες ίδιες κι απαράλλαχτες — η προδοσία όλων αυτών θα ήταν αίσχος για τους Αθηναίους. [8.144.3] Και να ξέρετε καλά τούτο, αν τυχαίνει να μη το ξέρετε ως τώρα. Όσο θα μένει ζωντανός έστω και ένας Αθηναίος, δεν θα κάνουμε συνθήκες με τον Ξέρξη ποτέ.
Το ὅμαιμον
Αρχικά, το πρώτο θεμέλιο της εθνικής ταυτότητας κατά τον Ηρόδοτο είναι το ὅμαιμον. Ο Ηρόδοτος συχνά αναφέρεται στους Έλληνες χαρακτηρίζοντάς τους ως «ὅμαιμον» λαό, τονίζοντας την κοινή καταγωγή και κληρονομιά. Αυτή η έννοια της κοινής καταγωγής, ως αποτέλεσμα της ομοιογένειας, είχε θεμελιώδη σημασία για την ενίσχυση της αίσθησης της ενότητας, της συνοχής και της αλληλεγγύης μεταξύ των αρχαίων Ελλήνων. Μέσα από τις αφηγήσεις του ο Ηρόδοτος παρουσιάζει τις γενεαλογίες διάφορων πόλεων-κρατών, υπογραμμίζοντας ότι παρά τις πολιτικές διαφορές τους συνδέονταν με μια κοινή καταγωγή. Και αυτή η κοινή καταγωγή αποτελεί θεμέλιο λίθο του εθνικού οικοδομήματος και το εφαλτήριο για την αφύπνιση της εθνικής συνειδήσεως.
Το ὁμόγλωσσον
Στη συνέχεια, η κοινή γλώσσα, το ὁμόγλωσσον, συνιστά το δεύτερο θεμέλιο της εθνικής ταυτότητας σύμφωνα με τον ιστορικό. Η γλώσσα δεν αποτελεί απλώς ένα μέσο επικοινωνίας, αλλά και έναν σημαντικό φορέα πολιτισμού και ταυτότητας. Οι Έλληνες, παρά τις τοπικές διαλέκτους και τις γλωσσικές παραλλαγές, μοιράζονταν μια κοινή γλωσσική κληρονομιά, που τους διέκρινε από τους «βαρβάρους», δηλαδή τους «μη Έλληνες». Η γλώσσα συνέβαλλε στην ενίσχυση των δεσμών μεταξύ των διαφόρων ελληνικών κοινοτήτων και στη δημιουργία μιας κοινής πολιτισμικής ταυτότητας.
Το ὁμόθρησκον
Ένα επιπλέον θεμέλιο της εθνικής ταυτότητας είναι το ὁμόθρησκον, η κοινή θρησκεία. Ο Ηρόδοτος δίνει μεγάλη έμφαση στη θρησκευτική ομοιογένεια των Ελλήνων, οι οποίοι λάτρευαν τους ίδιους θεούς και συμμετείχαν σε κοινές θρησκευτικές τελετές και εορτές. Οι πανελλήνιοι αγώνες, όπως οι Ολυμπιακοί αγώνες, και τα ιερά, όπως οι Δελφοί, λειτουργούσαν ως κέντρα ενοποίησης και ενίσχυσης της θρησκευτικής και πολιτισμικής ταυτότητας. Η κοινή λατρεία ενίσχυε τους δεσμούς μεταξύ των πόλεων-κρατών και συνέβαλλε στη δημιουργία μιας ενιαίας ελληνικής συνείδησης.
Το ὁμότροπον
Τέλος, το τρίτο θεμέλιο είναι το ὁμότροπον, τα κοινά έθιμα και ο τρόπος ζωής. Ο Ηρόδοτος περιγράφει τους Έλληνες ως λαό που μοιράζεται κοινές πρακτικές, θρησκευτικές πεποιθήσεις και κοινωνικές αξίες. Αυτές οι κοινές πολιτιστικές πρακτικές και τα έθιμα διαμόρφωναν την καθημερινή ζωή και την κοινωνική συνοχή των Ελλήνων. Τα κοινά έθιμα και οι τελετουργίες όχι μόνο συνέδεαν τους Έλληνες μεταξύ τους, αλλά τους διέκριναν και από τους άλλους λαούς δημιουργώντας μια σαφή πολιτισμική ταυτότητα.
Σημασία της πολυδιάστατης εθνικής ταυτότητας στον Ηρόδοτο
Έθνος, συνεπώς, σύμφωνα με τον ιστορικό Ηρόδοτο είναι το ὅμαιμον, το ὁμόγλωσσον, το ὁμόθρησκον και το ὁμότροπον. Η ανάλυση του Ηροδότου για την έννοια του έθνους μάς προσφέρει μια βαθιά κατανόηση της εθνικής ταυτότητας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Υπογραμμίζεται η πολυδιάστατη φύση της εθνικής συνείδησης και αναδεικνύεται η σημασία της κοινής καταγωγής, γλώσσας, θρησκείας και πολιτισμού στη διαμόρφωση ενός ενιαίου εθνικού συνόλου. Η κληρονομιά αυτών των ιδεών είναι ανεκτίμητη, αέναη, μεταφραζόμενη σε αιματηρούς αγώνες και ανείπωτες θυσίες αλλά και σε στιγμές απείρου μεγαλείου και δόξας. Συνεχίζει, λοιπόν, να διαμορφώνει τις σύγχρονες αντιλήψεις για το έθνος και την ταυτότητα αναδεικνύοντας τη διαχρονική σημασία των έργων του Ηροδότου.
Πηγές:
ΗΡΟΔΟΤΟΣ Ἱστορίαι (8.140α.1-8.144.5) Ανακτήθηκε από: https://www.greek-language.gr (τελευταία πρόσβαση 29/7/2024)
«Αποκαλυπτικοί διάλογοι Ξέρξη – Δημάρατου» (28.02.2020) Ανακτήθηκε από: https://www.kathimerini.gr (τελευταία πρόσβαση 29/7/2024)
«Βαλκανιζατέρ, μια ιστορία εθνικής συνειδητοποίησης» Ανακτήθηκε από: https://www.inewsgr.com (τελευταία πρόσβαση 29/7/2024)
