Ο Μιγκέλ ντε Θερβάντες,
το πλήρες όνομά του ήταν Miguel de Cervantes Saavedra (1547-1616). Είναι ο μεγαλύτερος συγγραφέας της ισπανικής λογοτεχνίας και ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς της παγκόσμιας λογοτεχνικής κοινότητας όλων των εποχών. Απορρίφθηκε από τους ακαδημαϊκούς της εποχής του. Αναγνωρίστηκε, όμως, από συγγραφείς όπως τους Μπαλζάκ, Ντοστογιέφσκι, Νταφόε, Πέρεθ Γκαλντός, Μαρκές, Κούντερα, Μπόρχες, Τορέντε Μπαλεστέρ, τον Φουέντες που τον θεωρούν θεμελιωτή της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας, το φιλόσοφο Λούκατς κ.α. Ήταν μυθιστοριογράφος, ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και το άτομο που έκανε διάσημα τα καστιλιάνικα, το ύφος και τη γλώσσα των Καταλανών, που έγιναν γνωστά ως η γλώσσα του Θερβάντες.
Γεννήθηκε σε μια πολυμελή οικογένεια, την ημέρα του Αγίου Μιχαήλ, στην πόλη Αλκαλά ντε Ενάρες. Ήταν το τέταρτο παιδί ανάμεσα σε επτά αδέλφια. Ο πατέρας, Ροδρίγο ντε Θερβάντες, ήταν χειρουργός που καταγόταν από ξεπεσμένη αριστοκρατική οικογένεια. Οι γονείς του, πιθανόν εβραϊκής καταγωγής, ασπάστηκαν τον καθολικισμό. Για τα πρώτα χρόνια της ζωής του και για την μόρφωση του Θερβάντες δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες. Η οικογένειά του μετακινούνταν συνεχώς για βιοποριστικούς λόγους. Υπήρξε μανιώδης αναγνώστης λογοτεχνικών έργων, χωρίς πανεπιστημιακή μόρφωση, σε αντίθεση με την πλειονότητα των λογίων της εποχής του. Πιθανότατα φοίτησε σε σχολείο Ιησουϊτών και ένας από τους δασκάλους του, ο Χουάν Λόπεθ ντε Όγιος (Juan López de Hoyos), που ήταν ουμανιστής, είχε τον Θερβάντες ως τον πιο αγαπημένο μαθητή του.
Ο Θερβάντες πρωτοδημοσίευσε ποιήματά του,
σε ποιητική συλλογή που εξέδωσε ο δάσκαλός του, εμπνευσμένα από το θάνατο της Ελίζαμπεθ του Βαλουά, συζύγου του βασιλιά Φιλίππου Β΄. Το διασημότερο μυθιστόρημά του, ο Δον Κιχώτης (Don Quixote, 1605, 1615), έχει μεταφραστεί σε τουλάχιστον 60 γλώσσες και συγκαταλέγεται στα κλασικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο Δον Κιχώτης θεωρείται η μεγαλύτερη συμβολή της Ισπανίας στο δυτικό πολιτισμό. Στο πέρασμα των αιώνων το έργο του δεν έχει σταματήσει να ανατυπώνεται, να αναλύεται, να σχολιάζεται και να βρίσκεται διαρκώς στην επικαιρότητα. Γλυπτά, πίνακες ζωγραφικής, κόμικς, θεατρικές παραστάσεις, ταινίες κ.α. διαδίδουν το μύθο που έπλασε ο Θερβάντες καθιστώντας τους ήρωες του, Δον Κιχώτη και Σάντο Πάντζα, από τους πιο αγαπητούς και αναγνωρίσιμους του πλανήτη.
Κατά τη συγγραφική του πορεία καταπιάστηκε με όλα σχεδόν τα λογοτεχνικά είδη με επιτυχία. Η συλλογή του Υποδειγματικές Νουβέλες (Novelas Exemplares) φθάνει σε λογοτεχνική αξία ίση με εκείνη του Δον Κιχώτη. Ο Θερβάντες έζησε τη χρυσή εποχή της Ισπανίας όταν υπήρξε μεγάλη άνθηση στο χώρο των τεχνών.
Υπηρετώντας ως επαγγελματίας στρατιώτης
Σε μια προσπάθεια να βελτιώσει τη ζωή του, ο Θερβάντες μετοίκησε στην Ιταλία (1569). Υπηρέτησε στη Ρώμη ως αυλάρχης για τον καρδινάλιο Τζούλιο Ακουαβίβα (Giulio Acquaviva). Εκεί του δόθηκε η δυνατότητα να εντρυφήσει στην ιταλική λογοτεχνία και να γνωρίσει την τέχνη της ιταλικής Αναγέννησης. Αποφάσισε να αλλάξει επάγγελμα όταν ο ισπανικός στρατός βρισκόταν στη Νάπολη. Εντάχθηκε στους στρατιωτικούς κόλπους υπό τις διαταγές του ισπανικού στέμματος. Ένα χρόνο αργότερα έλαβε μέρος σε πολεμικές συγκρούσεις.
Όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία, υπό τον Σελίμ Β΄, κατέλαβε την Κύπρο (1570) ήρθε σε ρήξη με άλλες μεγάλες δυνάμεις της εποχής. Ακολούθησε στρατιωτική σύγκρουση μεταξύ του οθωμανικού ναυτικού με το στόλο που δημιουργήθηκε από τη συμμαχία διαφόρων κρατών την Ιερά Ένωση (Lega Santa) όπως ονομάστηκε. Στην Ιερά Ένωση συμμετείχαν η Βενετία, η Γένοβα, το Ουρμπίνο, η Τοσκάνη, η Ισπανία, η Μάλτα, η Σαβοΐα και ο στόλος του Πάπα Πίου του Ε΄.
Ο Θερβάντες βρέθηκε (7/10/1571) στο πλοίο Μαρκέσα (Marquesa)
με την ψυχή γεμάτη επιθυμία για δράση. Η μάχη, που έγινε γνωστή ως η Ναυμαχία της Ναυπάκτου (La Battaglia di Lepanto), ήταν άγρια. Η νίκη στεφάνωσε την πλευρά των συμμάχων με αποτέλεσμα την πανωλεθρία των Οθωμανών και την απώλεια του ελέγχου της Μεσογείου. Το ημερολόγιο έγραφε 7 Οκτωβρίου 1571. Η δράση του Θερβάντες, κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας, χαρακτηρίστηκε από μεγάλη γενναιότητα και επιμονή. Αν και άρρωστος δεν σταμάτησε στιγμή να μάχεται. «Θα πεθάνω πολεμώντας» δήλωσε στον καπετάνιο.
Επέζησε των δύο πυροβολισμών που δέχθηκε στο θώρακα αλλά δεν κατάφερε να σώσει από τον τρίτο το χέρι του που αχρηστεύτηκε για πάντα. Στο έργο του «Ταξίδι στον Παρνασσό» (1614) κάνει σαφή αναφορά στη Ναύπακτο όπου για τον τραυματισμό του έγραψε πως το αριστερό του χέρι αχρηστεύτηκε μόνο και μόνο για να οδηγηθεί στη δόξα το δεξί του αναφερόμενος στην κατοπινή του συγγραφική επιτυχία.
Η νίκη αυτή σημάδεψε τον Θερβάντες που ήταν από τους λιγοστούς που αντιλήφθηκαν την ιστορική αξία της ναυμαχίας και τον αντίκτυπο που θα είχε η τρώση της εντύπωσης του αήττητου των Οθωμανών στην θάλασσα. Ο Θερβάντες πολέμησε για τον Θεό και το βασιλιά με ηρωισμό που αναγνωρίστηκε με προαγωγή τόσο σε αξίωμα όσο και σε αύξηση μισθού. Μετά την ανάρρωση του ο Θερβάντες, όπως και ο αδελφός του, Ροδρίγκο, συνέχισε την στρατιωτική του καριέρα λαμβάνοντας μέρος στην πολιορκία της Κέρκυρας (1571) και στην εκστρατεία στην Τύνιδα.
Δούλοι στο Αλγέρι
Το 1575 τα δυο αδέλφια έλαβαν την απόφαση να εγκαταλείψουν το στρατό και να επιστρέψουν στη γενέθλια γη. Ήθελαν να βοηθήσουν την οικογένεια τους που αντιμετώπιζε οικονομικές δυσκολίες. Κατά τη διάρκεια της επιστροφής τους το πλοίο Sol, με το οποίο ταξίδευαν, δέχθηκε επίθεση από πειρατές με αποτέλεσμα ο Θερβάντες και ο Ροδρίγκο, να μεταφερθούν στο Αλγέρι για να πωληθούν ως δούλοι.
Στο Αλγέρι, εκείνη την εποχή, γινόταν διακίνηση χριστιανών δούλων που πωλούνταν σε μουσουλμάνους στο μεγάλο σκλαβοπάζαρο που είχε δημιουργηθεί εκεί. Οι συστατικές επιστολές που έφερε επάνω του ο Θερβάντες ανέβασαν την αξία του ως δούλου, παρέτειναν την αιχμαλωσία του αλλά τον προστάτευσαν από την κακομεταχείριση και το θάνατο. Η σχέση που ανέπτυξε με έναν από τους πιο ειδεχθείς δουλεμπόρους, τον Νταλί Μαμί, ήταν περίπλοκη.
Προσπάθησε να δραπετεύσει από τα μπουντρούμια
όπου ήταν κλεισμένος τουλάχιστον τέσσερις φορές αλλά δεν τα κατάφερε. Η τόλμη, η ανδρεία και το γεγονός ότι αναλάμβανε πλήρως την ευθύνη των αποδράσεων κέρδισαν το σεβασμό των υπολοίπων συγκρατούμενών του. Με τη βοήθεια της οικογένειάς του και μοναχών κατάφερε να αναπνεύσει τον αέρα της ελευθερίας, λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση του αδελφού του, αφού πρώτα καταβλήθηκαν 500 χρυσά σκούδα στους ιδιοκτήτες του.
Η ελευθερία, Σάντσο, είναι το πιο πολύτιμο δώρο που έδωσαν οι άνθρωποι στους ουρανούς. Με αυτή δεν συγκρίνεται σε αξία κανένας από τους θησαυρούς που περικλείει η Γη ή κρύβει η θάλασσα. … σε αντίθεση η αιχμαλωσία είναι το μεγαλύτερο κακό που μπορεί να έρθει στους ανθρώπους. Μιγκέλ ντε Θερβάντες: Δον Κιχώτης (Don Quixote, II, 58).
Από την περίοδο αυτή της ζωής του ο Θερβάντες άντλησε έμπνευση και έδωσε σάρκα και οστά σε πολλά από τα λογοτεχνικά του έργα όπως Η Αιχμαλωσία του Δον Κιχώτη, Αλγέρι (Algiers), Τα λουτρά (φυλακές) του Αλγερίου (Los baños de Argel), Η συμφωνία του Αλγερίου (El trato de Argel).
Δημόσιος υπάλληλος και συγγραφέας
Όταν επέστρεψε στην Ισπανία, ο Θερβάντες διαπίστωσε πως η κατάσταση ήταν εντελώς διαφορετική από εκείνη που είχε αφήσει. Το βιοτικό επίπεδο είχε πέσει και η ζωή ήταν ακριβότερη. Η οικογένειά του, που ανήκε στη μεσαία τάξη, δεν είχε πια την άνεση που θυμόταν. Προτού ζήσει τη μεγάλη συγγραφική επιτυχία με τον Δον Κιχώτη, ο Θερβάντες, εργάστηκε για 25 χρόνια σε μια απαιτητική, κουραστική και με μικρές απολαβές εργασία.
Στην Ισπανία βασίλευε ο Φίλιππος Β΄ που ετοίμαζε τη θρυλική του Αρμάδα για να επιτεθεί εναντίον της Ελισάβετ της Αγγλίας. Στα χρόνια που πέρασαν προκειμένου να εξοπλιστεί η Ισπανική Αρμάδα ο Θερβάντες δέχεται τη θέση του Βασιλικού Επιτρόπου προμηθειών και εργάζεται ως φοροεισπράκτορας. Ήταν υπεύθυνος για τη συγκέντρωση του απαραίτητου, για το ισπανικό ναυτικό, εξοπλισμού. Ο Θερβάντες εκ φύσεως δεν είχε επιχειρηματικό ταλέντο. Το να εισπράττει φόρους ερχόταν σε σύγκρουση με τη φύση του γι’ αυτό η εργασία του αυτή έλαβε τέλος (1956). Επέστρεψε στην Σεβίλλη, αξιοποίησε όσα έζησε εργαζόμενος στην περιοχή της Ανδαλουσίας και ξεκίνησε τη συγγραφή με μεγαλύτερη ζέση. Τα οικονομικά προβλήματα ετών τον οδήγησαν στη φυλακή (1597). Κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του συνέλαβε την ιδέα του Δον Κιχώτη.
Στα τριανταεπτά του έτη ο Θερβάντες
έζησε έναν παθιασμένο έρωτα με μια παντρεμένη γυναίκα, την Άνα ντε Βιγιαφράνκα (Ana Vilafranca ή Anna Franca de Rojas), καρπός του οποίου ήταν το μοναδικό παιδί που απέκτησε, μια κόρη, την Ιζαμπέλ ντε Σααβέδρα (Isabel de Saavedra, 1584). Ο σύζυγος της Άνα ντε Βιγιαφράνκα δεν έμαθε, ενδεχομένως, ποτέ πως η Ιζαμπέλ δεν ήταν δικό του παιδί.
Το περίεργο είναι ότι πριν περάσει πολύς καιρός ο Θερβάντες νυμφεύτηκε μια γυναίκα που, δυο μήνες πριν το γάμο, του ήταν παντελώς άγνωστη. Ήταν η, κατά δεκαοκτώ χρόνια νεότερή του, Καταλίνα ντε Σαλαθάρ ι Παλάθιος. Επρόκειτο για έναν μάλλον αταίριαστο γάμο. Εκείνος, κοσμογυρισμένος, χρειαζόταν μια γυναίκα και εκείνη, ορφανή, ένα προστάτη.
Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι η νεαρή σύζυγός του δεν φαίνεται να αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους γυναικείους χαρακτήρες των έργων του καθώς πουθενά δεν αξιοποιεί την εξωτερική της εμφάνιση. Δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για την οικογενειακή του παρά μόνο ότι με τη σύζυγό του δεν απέκτησε παιδιά. Όταν η κόρη του ήταν δεκαπέντε ετών, ο Θερβάντες την πήρε στο σπίτι του, μετά το θάνατο της μητέρας της, την ανέθρεψε και της έδωσε το επώνυμό του.
Η αγάπη και ο πόλεμος είναι το ίδιο πράγμα … η στρατηγική και η τακτική το ίδιο εφαρμόσιμες και στα δύο. Μιγκέλ ντε Θερβάντες
Ο Θερβάντες ασχολήθηκε με τη λογοτεχία στα νεανικά του χρόνια
αλλά δεν είχε την επιτυχία που έλπιζε ωστόσο δεν αποκόπηκε εντελώς από το λογοτεχνικό κόσμο. Όσο ήταν δημόσιος υπάλληλος κάποια από τα βιβλία του συνέχισαν να πωλούνται. Η ενασχόληση, όμως, με τη συγγραφή βιβλίων και θεατρικών έργων του απέφεραν έσοδα χωρίς, ωστόσο, να μπορεί να βιοποριστεί από αυτή. Με την έκδοση του πρώτου μέρους του Δον Κιχώτη (1604) άρχισε η συγγραφική του επιτυχία και η παγκόσμια αναγνώριση του ταλέντου του. Ένα χρόνο πριν το θάνατό του εκδόθηκε και το δεύτερο μέρος του Δον Κιχώτη. Ο Μιγκέλ Θερβάντες έφυγε από τη ζωή (1616) από κίρρωση ύπατος.
Το έργο του
Ο Θερβάντες ασχολήθηκε με την βουκολική ποίηση ένα πρωτοεμφανιζόμενο λογοτεχνικό είδος. Η έκδοση του ποιμενικού μυθιστορήματος Η Γαλάτεια (La Galatea, 1585) απέφερε στο συγγραφέα ένα σημαντικό ποσό για πρώτο βιβλίο. Λίγα χρόνια αργότερα Η Γαλάτεια επανεκδόθηκε στη Λισαβόνα (1590) και κατόπιν στο Παρίσι (1611) ενώ για χρόνια τριβέλιζε το μυαλό του Θερβάντες που επιθυμούσε διακαώς να γράψει τη συνέχειά του.
Το συγγραφικό του έργο προωθήθηκε από ένα μικρό λογοτεχνικό κύκλο φίλων, ορισμένοι από τους οποίους, όπως ο Ascanio Colonna και ο ποιητής Luis Gálvez de Montalvo, προσπάθησαν να τον κάνουν γνωστό στο αναγνωστικό κοινό.
Ποιος άντρας μπορεί με σιγουριά να υποστηρίξει πως ξέρει, σε όλη της την ένταση, την τόσο αινιγματική γυναικεία ψυχή, και ποιος μπορεί ποτέ να ελπίζει ότι θα σταθεροποιήσει την τόσο ρευστή της φύση; Μιγκέλ ντε Θερβάντες
Σε μια μεγάλη αγορά διψασμένων Ισπανών για θεατρική ψυχαγωγία
ο Θερβάντες προσπάθησε να βρει τη δική του θέση. Έγραψε τα έργα: La confusa (1585) που ο ίδιος θεωρούσε ένα από τα καλύτερα του, την ιστορική τραγωδία: Η πολιορκία της Νουμαντίας (El cerco de Numancia, 1852) και το El trato de Argel. Μερικά χρόνια αργότερα δημοσίευσε μια συλλογή εννέα θεατρικών έργων με τον τίτλο Οκτώ κωμωδίες και οκτώ φάρσες (Ocho comedias, y ocho entremeses nuevos, 1615), το θεατρικό έργο Ο Λαβύρινθος του έρωτα (El laberintο de amor, 1615).
Ο Θερβάντες πούλησε τα δικαιώματα του Δον Κιχώτη στον εκδότη-βιβλιοπώλη Francisco de Roble και το βιβλίο δημοσιεύτηκε, με επιτυχία, ένα χρόνο αργότερα (1605). Τα επόμενα χρόνια το μυθιστόρημα έτυχε αρκετών επανεκδόσεων τόσο στην Ισπανία όσο και στο εξωτερικό. Μετά τη μετάφρασή του στα αγγλικά (1612) με τον σύντομο τίτλο Δον Κιχώτης (αντί του Don Quixote de La Mancha) ο Θερβάντες έγινε γνωστός στις ευρωπαϊκές χώρες Ιταλία, Αγγλία, Γαλλία. Ωστόσο το ταξίδι μέχρι την αποθέωση ήταν ακόμη μακρύ.
Οι περιπέτειες στη ζωή του Θερβάντες
δεν είχαν φθάσει στο τέλος τους καθώς δικαστικές διαμάχες να τον ταλάνιζαν διαρκώς. Κάποια στιγμή εντάχθηκε σ’ ένα θρησκευτικό τάγμα και έφτασε σε υψηλό αξίωμα, ως Φραγκισκανός. Στα 57 χρόνια ο Θερβάντες βρισκόταν στην πιο παραγωγική περίοδο της καριέρας του και μέχρι το τέλος της ζωής του συνέχισε τη συγγραφή αν και τα κείμενα του δεν έτυχαν δημοσιεύσεως. Ο Θερβάντες συνειδητοποίησε πρώιμα την επίδραση που ασκούσε η λογοτεχνία αλλά και η τυπογραφία στην κοινωνία. Γνώριζε ότι οι περιπέτειες των ηρώων του αναμένονταν, από τους αναγνώστες, με ανυπομονησία και γίνονταν αφορμές ατελείωτων συζητήσεων. Η επίγνωση αυτή γίνεται φανερή από το έργα που εξέδωσε όσο ήταν στη ζωή αλλά και από το μεταθανάτια δημοσιευμένο έργο του.
Από το 1612 ο Θερβάντες συμμετείχε σ’ ένα σαλόνι συγγραφέων την Academia Selvaje. Ένα χρόνο αργότερα δημοσίευσε τις 12 Υποδειγματικές Νουβέλες και κατόπιν, το μακροσκελές αλληγορικό ποίημα Ταξίδι στον Παρνασσό (Viage del Parnaso, 1614) που περιέχει ψευδομυθολογικά και σατυρικά στοιχεία. Μετά το θάνατό του (1647) δημοσιεύτηκε το μυθιστόρημα Τα Πάθη του Περσίλες και της Σιγισμούντα, Ιστορία βορεινή (Los trabajos de Persiles y Sigismunda, A Northern Story, 1617).
Με το τελευταίο προσπάθησε να δώσει μια ανανεωτική πνοή
στα ρομαντικά μυθιστορήματα, που συνδυάζουν την αγάπη και την περιπέτεια, προτάσσοντας τον ψυχαγωγικό τους χαρακτήρα και συνδυάζοντας τα μυθικά και συμβολικά στοιχεία του ρομαντισμού. Οι Γερμανοί ρομαντικοί ανέδειξαν τον Θερβάντες ως ουμανιστή και αναγνώρισαν το έργο του. Οι οκτώ ισπανικές εκδόσεις έργων του μέσα σε δύο χρόνια αλλά και οι μεταφράσεις τους στα αγγλικά και γαλλικά (1618 και 1619) αντίστοιχα αποδεικνύουν πως πέτυχε το στόχο του.
Παρά το γεγονός ότι τα βιβλία του ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή ο Θερβάντες δεν είχε αντίστοιχες οικονομικές απολαβές. Όταν ήρθε η επιτυχία του Δον Κιχώτη ο ίδιος, λόγω της πώλησης των δικαιωμάτων του πρώτου βιβλίου, δεν μπόρεσε να επωφεληθεί οικονομικά. Το 1614 όταν άρχισε να γράφει το δεύτερο μέρος του Δον Κιχώτη ο εκδότης Αλόνσο Φερνάντεθ ντε Αβεγιανέδα προσπάθησε να επωφεληθεί οικονομικά και προχώρησε σε μια πλαστή έκδοση του. Όταν έγινε η επίσημη έκδοση (1615) εκφράστηκε στον πρόλογο όλη η δυσαρέσκειά του Θερβάντες.
Αντλώντας στοιχεία από την ενδιαφέρουσα ζωή που βίωσε
ο Θερβάντες πέτυχε μια μοντέρνα αφήγηση για τα έργα του. Έδωσε λόγο σε πολλούς και ποικίλους χαρακτήρες ενώ, ταυτόχρονα, παρέθεσε πολλές διαφορετικές σκέψεις, απόψεις, πεποιθήσεις και προοπτικές με αποτέλεσμα να διαμορφώσει το σύγχρονο μυθιστόρημα. Στην πλοκή του Δον Κιχώτη αναφέρεται, μέσω της ειρωνείας, της κωμικής ιδιοφυίας και του ανθρωπιστικού ιδεώδους, στην αλλοτρίωση που έχουν υποστεί οι συγγραφείς, ρίχνει ένα κριτικό βλέμμα στον ισπανικό ιμπεριαλισμό και στην ιστορική πραγματικότητα που βιώνει στην Ισπανία του 17ου αι.
Ο Θερβάντες βρέθηκε σ’ ένα κόσμο πλούσιο σε ιστορικά, κοινωνικά, πολιτικά, πολιτισμικά και οικονομικά γεγονότα παρόμοια με αυτά που ζούμε σήμερα. Ενδιαφέρθηκε για τον τρόπο διακυβέρνησης των ισπανικών αποικιών, για την πολιτισμική διαφοροποίηση του Νέου Κόσμου που προστέθηκε στο παγκόσμιο κάδρο, την εκμετάλλευση των σκλάβων της αφρικανικής ηπείρου. Μελετώντας τον Δον Κιχώτη θα διαπιστώσουμε πως ο Θερβάντες μας μύησε στα δυσδιάκριτα όρια μεταξύ μύθου και ιστορίας, ψευδαίσθησης και πραγματικότητας, ιδεαλισμού και ρεαλισμού και επαφίεται στην αντίληψη του αναγνώστη να τα διακρίνει και να διδαχθεί από αυτά.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Anne J. Cruz Edward C. Riley. Miguel de Cervantes. britannica.com [ανακτήθηκε στις 5/6/19]
Biography of Miguel de Cervantes Saavedra (1547-1616). Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: thebiography.us [ανακτήθηκε στις 26/6/19]
Biography of Ana Vilafranca (1564-1598). Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: thebiography.us [ανακτήθηκε στις 26/6/19]
Biography of Catalina de Salazar Palacios (1565-1626). Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: thebiography.us [ανακτήθηκε στις 26/6/19]
Θανάσης Μπαντές. (2013). Ο Δον Κιχώτης, η τρέλα και οι πραγματικότητες. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: eranistis.net [ανακτήθηκε στις 10/6/19]