Το 1722 δυτικά των ακτών της Χιλής, μια Ολλανδική αποστολή θαλασσοπόρων με αρχηγό τον Γιάκομπ Ρόγκεβεν, ανακαλύπτει ένα μυστηριώδες ανεξερεύνητο νησί. Το ημερολόγιο έδειχνε ανήμερα του Πάσχα και έτσι πάρθηκε η απόφαση για την ονομασία του ως Νησί του Πάσχα. Έκτοτε δεκάδες έρευνες επιστημόνων και αρχαιολόγων, έχουν προσπαθήσει να λύσουν τους γρίφους του νησιού που οι γηγενείς αποκαλούσαν Ράπα Νούι. Η μεγάλη πρόκληση των επιστημόνων, είναι να αιτιολογήσουν την εξαφάνιση του πολιτισμού και του πληθυσμού του νησιού, που αδυνατούν ακόμα και να χρονολογήσουν με σαφήνεια. Τα επιβλητικά αγάλματα Μοάι, μια άγνωστη γλώσσα, η καταγωγή, ο ρόλος των Ευρωπαίων και της Χιλής, είναι μερικά από τα κομμάτια που συνθέτουν το παζλ των Ράπα Νούι, όπου οι μύθοι συναντούν την συνεχώς ανατρεπτική πραγματικότητα της απότομης εξαφάνισης τους.
Ο μύθος της προέλευσης και τα επιστημονικά δεδομένα
Η μυθολογία της προέλευσης των Ράπα Νούι, βασίζεται πάνω στις προφορικές παραδόσεις, που αναφέρουν πως το νησί κατοικήθηκε για πρώτη φορά, από μία αποστολή κανό προερχόμενα από το Μαράε Το Χάου, με επικεφαλής τον Χότο Ματούα. Ο τελευταίος ξεκίνησε την αποστολή αυτή κατά παραγγελία του αρχηγού του Χαουμάκα, έπειτα από ένα όνειρο που του έδειχνε πως η γη του Χίβα, θα εξαφανιζόταν κάτω από τα κύματα και έπρεπε να μετακινηθούν ανατολικά. Καταφτάνοντας στο Ράπα Νούι, βρήκαν έναν μοναδικό κάτοικο, τον Νγκα Ταβάκε α’Τε Ρόνα, που τους υπέδειξε το πλούσιο και εύφορο έδαφος. Εκεί, μετά την εγκατάσταση τους, γεννήθηκε ο πρώτος κληρονόμος του Χότο, ο Του Κο Ίχο που δημιούργησε τα αγάλματα Μοάι στο νησί και τα έκανε να περπατήσουν. Οι Ράπα Νούι ξεκινούν μια ανάπτυξη πολιτισμού με ταχύτατους ρυθμούς και αποθεώνουν την γη που τους θρέφει, δίνοντας την ονομασία «Τε Πίτο Ο’Τε Χένουα» στο νησί, που σημαίνει «Ομφαλός της Γης». Οι κάτοικοι του Νησιού του Πάσχα, ήταν μονοθεϊστές και πίστευαν σε έναν θεό δημιουργίας και γονιμότητας που ονόμαζαν Μάκε-Μάκε. Πολύ σημαντικό ρόλο στην θρησκεία τους, είχε η τελετή του Τανγκάτα Μάνου (Άνθρωπος Πουλί), όπου καλούνταν υποψήφιοι νησιώτες να κολυμπήσουν στα άγρια και επικίνδυνα νερά, ανάμεσα στο κυρίως νησί και μια ιερή βραχονησίδα και να φέρουν ένα αυγό του τυχερού πουλιού «μανουτάρα». Ο νικητής αυτής της τελετής θα χάριζε εφόρου ζωής συγκομιδή καλλιεργειών για την φατριά του, μετά από πέντε μήνες απομόνωσης και ειδικών τελετουργικών, όπου θα έπρεπε να μην κόβει τα νύχια του, να ξυρίσει το κεφάλι του και να φοράει μια κόκκινη περούκα, αλλά και να στιγματίσει το σώμα του με τις χαρακτηριστικές Πολυνησιακές δερματοστιξίες.
Στον αντίποδα λοιπόν, εκεί όπου οι μύθοι συναντούν την πραγματικότητα και την σημερινή επιστημονική κοινότητα, το Νησί του Πάσχα αποδεικνύεται μέσω πολύ πρόσφατης έρευνας, πως κατοικήθηκε για πρώτη φορά κοντά στο 500 μ.Χ. Τον Σεπτέμβρη του 2024, ο βιολόγος του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, Αλέξανδρος Ιωαννίδης, παρουσίασε με την ομάδα του μια έρευνα με στοιχεία DNA και ίχνη άνθρακα, όπου ιχνηλατεί τις μετακινήσεις των Πολυνήσιων από την Σαμόα μέχρι το Ράπα Νούι, σε μία έκταση μετακίνησης τους άνω των 5.000 χλμ. Το ενδιαφέρον σε αυτή την έρευνα, είναι πως πιθανότατα οι λαοί της Πολυνησίας αποικούσαν σε αυτά τα νησιά μεταφέροντας τεχνικές γεωργίας, λιθοτεχνίας, εθίμων, ναυσιπλοΐας και φυσικά θρύλων, αναζητώντας νέα εδάφη σε ένα χρονικό πλαίσιο σχεδόν 2.000 ετών. Τα ίχνη τους αρχίζουν να σβήνουν με τον γνωστό τρόπο «εξανθρωπισμού» των Ευρωπαίων και των Λατινοαμερικάνων απέναντι στους “βάρβαρους” ιθαγενείς, από τις αρχές του 1700. Είναι χαρακτηριστική η αναφορά μάλιστα που είχε γίνει από τους πρώτους Γάλλους ιεραποστόλους, όταν αντίκρισαν τους «Ανθρώπους Πουλιά» να έχουν «σατανικά» τατουάζ στο σώμα τους. Στην προσπάθεια εκχριστιανισμού των κατοίκων του νησιού, επήλθε και το τέλος της αίρεσης των Ράπα Νούι και κάθε θρησκευτικού τους εθίμου.
Τα Μοάι – σήμα κατατεθέν του Νησιού του Πάσχα
Το Ράπα Νούι (Μεγάλη Ράπα), δημιουργήθηκε πριν από 700.000 χρόνια, μετά από αλλεπάλληλες ηφαιστειακές εκρήξεις. Αποτελείται από τρία ανενεργά πλέον ηφαίστεια, που έχουν προσφέρει στο νησί το εύφορο έδαφος που συνάντησαν οι πρώτοι κάτοικοι και συνεχίζει να καλλιεργείται ως και σήμερα. Από την ηφαιστειακή μαλακή τέφρα οι Ράπα Νούι λάξευσαν τα γνωστά σε όλους αγάλματα Μοάι. Τα Μοάι συναντώνται σε όλο το Νησί του Πάσχα, είναι πάνω από 900 και συνεχώς ανακαλύπτονται και άλλα. Μάλιστα πρόσφατα μια ομάδα από το Πανεπιστήμιο της Αριζόνα, ανακάλυψε ένα Μοάι σε μια λίμνη που στέρεψε. Τα αγάλματα αυτά είναι τοποθετημένα έτσι ώστε να «παρατηρούν» και να προστατεύουν τους Ράπα Νούι, ενώ κάποια που βρίσκονται σε ψηλά σημεία ατενίζουν τον Ειρηνικό Ωκεανό. Αυτές οι μεγάλες κατασκευές, είναι ύψους εώς και 10μ, ενώ πρόσφατα ανακαλύφθηκε ένα ημιτελές άγαλμα που το ύψος του θα άγγιζε τα 21μ! Το βάρος τους είναι κατά μέσο όρο 12.5 τόνους (!) και έχουν τις μορφές ανθρώπων (πιθανότατα ηγετικών προσωπικοτήτων).
Μέχρι οι αρχαιολόγοι που κατέφτασαν πρώτοι στο νησί να κάνουν τις κατάλληλες ανασκαφές, οι θαλασσοπόροι πίστευαν ότι πρόκειται μόνο για αγάλματα κεφαλιών, αφού τα υπέρογκα κεφάλια των Μοάι αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος τους. Δεν υπάρχουν αποδείξεις , αλλά μόνο εικασίες για τον τρόπο που οι Ράπα Νούι μπόρεσαν να μετακινήσουν τόσο μεγάλους όγκους, αλλά και να στήσουν τα αγάλματα πάνω σε βάσεις. Τα Μοάι απεικονίζουν μορφές θεοποιημένων προγόνων, συνήθως σε στάση οκλαδόν (γεγονός που παρατηρήθηκε πρόσφατα), κάποια με λαξευμένα σύμβολα στην ράχη τους. Οι λιθοξόοι, πήραν τις γνώσεις τους από τις Πολυνησιακές παραδόσεις (αντίστοιχα αγάλματα απαντώνται και σε άλλα νησιά), που μεταφέρθηκαν στο νησί γύρω στο 1200. Σύμφωνα με την τοπική μυθολογική παράδοση, τα Μοάι είναι ζωντανά αγάλματα που αποτελούνται από ψυχή που ονομάζεται «Μάνα», ενώ η εξόρυξη τους προσέφερε «βοήθεια» στην γονιμότητα του εδάφους του νησιού. Το παράδοξο της υπόθεσης είναι πως κάποια από τα αγάλματα Μοάι, δεν μπορούν να χρονολογηθούν με μόρια άνθρακα, γεγονός που ανάβει φωτιές μεταξύ των αρχαιολόγων, υποστηρίζοντας κάποιοι θεωρίες για προγενέστερη ύπαρξη πολιτισμού στο νησί. Στην παραπάνω θεωρία, έρχεται να προστεθεί το γεγονός της ξαφνικής εγκατάλειψης του μεγαλύτερου λατομείου των Ράπα Νούι, Ράνο Ραράκου, και αυτό οδήγησε στην εικασία ότι το νησί ήταν το απομεινάρι μιας βυθισμένης ηπείρου και ότι τα περισσότερα Μοάι ήταν κάτω από τη θάλασσα. Τα αριστουργηματικά Μοάι, είναι τα απομεινάρια μιας λαμπρής κληρονομιάς και στέκουν μέχρι και σήμερα αγέρωχα, να υπενθυμίζουν στους ελάχιστους απογόνους της φυλής την σπουδαιότητα των Ράπα Νούι.
Οι θεωρίες αφανισμού των Ράπα Νούι
Από την πρώτη επαφή που είχαν οι εξερευνητές στις αρχές του 1700, μέχρι και σήμερα, γίνονται συνέχεια έρευνες και υποθέσεις για τον τρόπο που επήλθε η παρακμή στο Νησί του Πάσχα. Πολλές φορές αγνοούνται βασικά στοιχεία που οδηγούν πολιτισμούς σε αφανισμό, στοιχεία που έχουμε συναντήσει κατά το παρελθόν πολλές φορές, αλλά και που μας απειλούν ακόμα και σήμερα, εν έτει 2024. Ας δούμε μερικές από τις πιο βασικές:
Η θεωρία αφανισμού λόγω εμφυλίου πολέμου
Το νησί των Ράπα Νούι, έχει έκταση 163.000 τ.χλμ, στην οποία υπήρξαν τοπικές κοινότητες – πόλεις, που εκπροσωπούσαν φυλές. Όλες οι φυλές είχαν τα ίδια ήθη και έθιμα, αλλά και τον ίδιο θεό (Μάκε-Μάκε). Συμμετείχαν επίσης όλες οι φατριές στην ετήσια τελετή ανάδειξης του «Ανθρώπου Πουλιού», που αν ήταν συντοπίτης τους ο νικητής, έχαιραν ευνοϊκής παραχώρησης από την συνολική ετήσια συγκομιδή αγαθών. Σύμφωνα με σημειώσεις που έκαναν κάποιοι ιεραπόστολοι το 1860, υπέθεσαν πως οι Ράπα Νούι οδηγήθηκαν σε έναν εμφύλιο που τους αποδεκάτισε. Αυτό στηρίχθηκε στο γεγονός πως μεταξύ του 1722 και του 1860 όπου και υπήρξαν διάφορες αποστολές θαλασσοπόρων και ιεραποστόλων, τα αγάλματα Μοάι είχαν απότομα ανατραπεί και χωριά είχαν εγκαταλειφτεί και ο πληθυσμός είχε μειωθεί δραματικά. Η θεωρία αυτή πλέον θεωρείται αβάσιμη, αφού δεν υπάρχουν ούτε στοιχεία, ούτε κάποιες αναφορές στην λαογραφία των Ράπα Νούι.
Αυτοχειρία περιβαλλοντολογικής καταστροφής
Οι Ράπα Νούι αναφέρουν στην μυθολογία τους, πως όταν έφτασαν οι πρώτοι πρόγονοί τους στο νησί, αυτό ήταν καταπράσινο, αλλά δεν είχε δέντρα. Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει πως είχαν ήδη κοπεί όλα τα δέντρα στο νησί, ή το αυτονόητο ότι δεν μπορούσαν να ευδοκιμήσουν. Ιεραπόστολοι και εξερευνητές βρήκαν το νησί κυριολεκτικά αποψιλωμένο, αλλά υπέθεσαν πως οι Ράπα Νούι έκοψαν όλα τα δέντρα του νησιού, ώστε να μπορούν να κάνουν βάσεις μετακίνησης για τα Μοάι. Είναι απολύτως σίγουρο πως οι Ευρωπαίοι επισκέπτες βρήκαν έναν λαό που δεν είχε καμία κοινή γλώσσα συνεννόησης μαζί τους, ενώ δεν είχε ούτε κάποιο γνωστό σύστημα γραφής ώστε να μπορέσουν να επικοινωνήσουν και να τους δώσουν σημαντικές πληροφορίες. Συμπερασματικά θεωρήθηκε λοιπόν βάσει της καταγραφής γεγονότων από τους ιεραποστόλους, πως στο νησί είχε επέλθει μια περιβαλλοντολογική καταστροφή, με αυτόχειρες τους ίδιους τους Ράπα Νούι, που κατανάλωσαν και εξάντλησαν κάθε πηγή της χλωρίδας του τόπου τους. Εκεί αποδόθηκε η παρακμή, αλλά και ο αφανισμός τους και συνέχισε να υιοθετείται αυτό το σενάριο για πολλά χρόνια, πιθανότατα λανθασμένα. Να προσθέσουμε σε αυτή τη θεωρία, πως οι γηγενείς ζούσαν και από την κτηνοτροφία, όχι μόνο από την γεωργία στο Νησί του Πάσχα.
Κλιματική κρίση και μείωση πληθυσμού
Μια πολύ αξιόλογη έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2015, με επικεφαλής την Sonia Haoa Cardinali (απόγονος Ράπα Νούι), έδωσε νέες τεκμηριωμένες επιστημονικά πληροφορίες, που μπόρεσαν να αμφισβητήσουν αρκετά τις παραπάνω θεωρίες. Η εξειδικευμένη αρχαιολόγος Καρντινάλι, έχει στόχο ζωής να αναδείξει τους Ράπα Νούι προγόνους της και να ρίξει φως στην άγνωστη ιστορία τους. Συμμετέχει και ηγείται των πιο σημαντικών ανασκαφών από το 1975. Μεταξύ άλλων, παρέθεσε με σαφήνεια σε έρευνά της, πως κανένας σκελετός δεν βρέθηκε ποτέ στο Ράπα Νούι, με βίαια τραύματα που να υποδηλώνουν πως υπήρξε μάχη, ακυρώνοντας την θεωρία του εμφύλιου στο νησί. Στην έρευνα που δημοσίευσε το 2015, αναζητά τα αίτια μείωσης πληθυσμού, που καταγράφηκε από τους Ευρωπαίους από το 1722 και έπειτα. Η έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα, πως ο πληθυσμός είχε ήδη σταδιακά μειωθεί πρωτού φτάσουν εκεί οι πρώτοι Ευρωπαίοι, ως αποτέλεσμα μιας κλιματικής κρίσης. Λαμβάνοντας σαν δεδομένα χρονομετρικές ημερομηνίες από τεχνουργήματα ένυδρου οψιανού, που ανακτήθηκαν από τοποθεσίες κατοίκησης, για την αξιολόγηση στην περιφερειακή χρήση γης στο Ράπα Νούι, φαίνεται η μείωση χρήσης γης κυρίως σε παράκτιες περιοχές αλλά και στις κορυφές του νησιού, λόγω ακραίων καιρικών φαινομένων (κυρίως βροχοπτώσεων). Συνοψίζοντας αποδεικνύεται πως οι συνθήκες ζωής στο Ράπα Νούι, ήταν κατάλληλες αλλά με καιρικές διακυμάνσεις που δυσκόλεψαν την εκμετάλλευση γης και έκαναν τους ανθρώπους να εγκαταλείπουν συγκεκριμένες περιοχές, ίσως και το νησί ολόκληρο. Όντας γνωστοί για την προχωρημένη ναυσιπλοΐα τους, οι Πολυνήσιοι θα ήταν πολύ πιθανό να πέρασαν απέναντι, στις ακτές της Χιλής και στην ενδοχώρα στα πέριξ. Αυτό θα έδινε μια πιθανή εξήγηση και στην αναφορά των Ίνκας στο νησί Ράπα Νούι. Αυτή η περιεκτική θεωρία αφανισμού, πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψιν από τους ειδικούς επιστήμονες που ασχολούνται με το Νησί του Πάσχα.
Οι απαγωγές σκλάβων και οι ξενόφερτες ασθένειες στο Ράπα Νούι
Η πικρή ιστορία των «Κονκισταδόρων» είναι γνωστή σε κάθε πολιτισμό που εξαφανίστηκε στην κεντρική και νότια Αμερική, αλλά και στα νησιά της Καραϊβικής και της Πολυνησίας. Κάθε λαός που ήρθε σε επαφή με τους Ευρωπαίους, ήρθε επίσης σε επαφή και με τις ασθένειες της ευλογιάς, ιλαράς, σύφιλης κλπ. Μη έχοντας οι ιθαγενείς τα κατάλληλα αντισώματα, απέναντι σε άγνωστους ιούς και χωρίς τα κατάλληλα φάρμακα, ολόκληρες πόλεις εξαφανίστηκαν και εγκαταλείφθηκαν για πάντα έπειτα από αυτές τις πανδημίες. Το Ράπα Νούι, δεν αποτελεί εξαίρεση της μετάδοσης άγνωστων ασθενειών, αλλά δυστυχώς και της ανάκτησης σκλάβων, τόσο από τους Ευρωπαίους κονκισταδόρ, όσο και από τους Χιλιανούς γείτονες τους. Από το 1686 μέχρι και το 1860 υπολογίζεται πως οι σκλάβοι που απήχθησαν από το νησί ανέρχονταν σε περίπου 2.000, ενώ ο πληθυσμός τότε ήταν κοντά στους 3.000 κατοίκους. Μέσα σε αυτό το χρονολογικό πλαίσιο, πρέπει να προσθέσουμε και την υψηλή θνησιμότητα από τις ασθένειες, που μετέδωσαν όλοι αυτοί που ήρθαν σε επαφή με τους Ράπα Νούι. Αυτή η εξίσωση, είναι πολύ πιο τεκμηριωμένη και πιθανόν λογική για τον αφανισμό των Ράπα Νούι. Όλες οι τελευταίες μαρτυρίες που καταγράφηκαν από τους ιεραποστόλους στα ημερολόγια τους, μιλάνε για μια τραγική ιστορία των ιθαγενών και της κατάληξης τους. Η χαριστική βολή για τους Ράπα Νούι, ήρθε από την Χιλή το 1860, όταν μια εταιρία απήγαγε παράνομα το 1/3 του πληθυσμού του νησιού, ώστε να εργαστούν ως σκλάβοι σε ορυχεία. Μετά από καιρό η επίσημη κυβέρνηση της Χιλής, διέταξε να επαναπατριστούν οι 100(!) εναπομείναντες σκλάβοι, από τους 1407 αρχικό αριθμό… Από τους 100 λοιπόν, στο ταξίδι της επιστροφής επέζησαν μόνο 10, μεταφέροντας και ταυτόχρονα στο νησί την ευλογιά. Ως το 1872, στο Ράπα Νούι είχαν απομείνει 175 ιθαγενείς, με τους Γάλλους ιεραποστόλους να έχουν προσφέρει μεγάλη χείρα βοηθείας, χτίζοντας νοσοκομεία, σχολεία κ.α. Αρκετά χρόνια μετά, με την αναχώρηση των Γάλλων, εκτιμάται πως έφυγαν από το νησί μαζί τους και 350 Ράπα Νούι, ώστε να εγκατασταθούν στην Αϊτή και στα νησιά Γκάμπιερ. Οι εναπομείναντες Ράπα Νούι, προσπάθησαν να αποτυπώσουν την τραγική τους ιστορία μέσω τραγουδιών και τελετουργικών, αναφέροντας χαρακτηριστικά, πως είδαν τους «ξένους» να έρχονται ως θεοί από την θάλασσα, αλλά τελικά έφεραν την καταστροφή τους. Μύθοι και πραγματικότητα συμβαδίζουν απόλυτα στα άσματα τους, φτιάχνοντας ένα μοτίβο που έχουμε συναντήσει τόσες φορές στο παρελθόν, στα πλαίσια εξανθρωπισμού των “βάρβαρων” και εκχριστιανισμού των «σατανικών» σαμάνων. Αυτή είναι ίσως η πιο πιθανή εκδοχή του αφανισμού των Ράπα Νούι, σύμφωνα με τα καταγεγραμμένα γεγονότα και βάσει της συνεχόμενης επανάληψης σε πληθώρα αντίστοιχων περιπτώσεων σύγκρουσης ιθαγενών και “πολιτισμένων” της εποχής.
Το Ράπα Νούι σήμερα
Μέσα στον 20ο αιώνα έγιναν πολλές εξεγέρσεις, ώστε οι Ράπα Νούι να μην ελέγχονται από την Χιλή, όπου και προσάρτησε το νησί στην κατοχή της το 1888. Από το 1914 μέχρι και το 1964 οι εναπομείναντες γηγενείς, προσπάθησαν μέσω εξεγέρσεων να έχουν αυτονομία και ντόπιο εκπρόσωπο, κάτι που αιματοκύλισε αρκετές φορές το νησί. Το 1964 δόθηκε για πρώτη φορά η ευκαιρία στο Ράπα Νούι να έχει εκλογές, όπου και εκλέχθηκε ομόφωνα γηγενής Ράπου, προσφέροντας ηρεμία και ασφάλεια, αλλά και σύνδεση με τον υπόλοιπο κόσμο, πέραν του Χιλιανού καθεστώτος. Οι Ράπα Νούι, επέστρεψαν στον τόπο τους τις τελευταίες δεκαετίες και προσπαθούν μέσω ιδρυμάτων, εθίμων, μουσικής και χορού να διαδώσουν την κουλτούρα τους στους νέους, αλλά και στους υπεράριθμους επισκέπτες. Η κύρια πηγή εσόδων του νησιού προέρχεται από τον τουρισμό και οι κάτοικοι έχουν κάνει μεγάλη προσπάθεια, να κρατήσουν το αρχέγονο στοιχείο των Ράπα Νούι αλώβητο. Ο πληθυσμός ανέρχεται σε περίπου 8.000 μόνιμους κατοίκους, στην πλειοψηφία τους αληθινούς απόγονους των Ράπα Νούι. Το 1995 η UNESCO, χαρακτήρισε το νησί ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Οι κάτοικοι μιλούν ως επί το πλείστον Ισπανικά, ενώ υπάρχει και η τοπική διάλεκτος με Αυστρονησιακή προέλευση, που παρόλα αυτά εικάζεται πως δεν είναι η αυθεντική των Ράπα Νούι. Για να επισκεφτεί κανείς το πιο απομονωμένο νησί στον κόσμο, πρέπει να κάνει ένα μακρύ ταξίδι στην Χιλή και έπειτα στην επαρχία του Νησιού του Πάσχα.
Η ιστορία του νησιού Ράπα Νούι και των Ράπας, είναι τεράστια και έχει μεγάλο ενδιαφέρον για τους λάτρεις της αρχαιολογίας και του πολιτισμού, όπως και οι θεωρίες του εκτυλισσόμενου σταδιακά αφανισμού τους. Ψάχνοντας στοιχεία για τον πολιτισμό του Νησιού του Πάσχα, οι πληροφορίες είναι καταιγιστικά ατελείωτες και εκπλητικές! Ποιοί είναι μύθοι και τι πραγματικότητα για το Ράπα Νούι, αποτελεί ένα αίνιγμα που σιγά σιγά οι απαντήσεις έρχονται στο φως, προς όφελος της ανθρωπότητας και της παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομίας.
Πηγές Άρθρου:
www.wikipedia.org/wiki_easter_island
www.sacredland.org/rapa-nui
www.imaginarapanui/Myths and Legends
pnas.org Ερευνητικό Άρθρο 112 (4) 1025-1030
ethnicity.fandom.com/wiki/Rapa_Nui_(People)
A. Ioannidis et al. Paths and timings of the peopling of Polynesia inferred from genomic networks. Nature. Vol. 597, September 23, 2021, p. 522. doi: 10.1038/s41586-021-03902-8.
