Υποσυνείδητο. Το ξέρεις. Το ακούς. Έχεις αναρωτηθεί. Ξέρεις για εκείνο όπως ξέρει και εκείνο για σένα. Ποιος ελέγχει ποιόν τελικά όμως;
Σύμφωνα με τη Φροϋδική θεωρία ο ψυχικός μας κόσμος αποτελείται από δύο βασικά μέρη. Από αυτά το εξωτερικό, πιο γνωστό σε μας μέρος, είναι το συνειδητό, με το οποίο λειτουργούμε στη συνηθισμένη κατάσταση της εγρήγορσης. Όταν συζητούμε με κάποιον άλλον, όταν επεξεργαζόμαστε ένα μαθηματικό πρόβλημα ή επιδιορθώνουμε ένα αυτοκίνητο, εργαζόμαστε με το συνειδητό μέρος του μυαλού μας. Όταν τώρα είμαστε απορροφημένοι πλήρως σε ένα καλό μυθιστόρημα, ονειροπολούμε μια πρόσφατη εμπειρία μας, ονειρευόμαστε, κάνουμε διαλογισμό, ή ακόμα πανικοβαλλόμαστε, επηρεαζόμαστε από κάποιο είδος προπαγάνδας, λειτουργούμε με το δεύτερο μέρος του μυαλού μας, το υποσυνείδητο, τον πιο βαθύ απόκρυφο και ουσιαστικά άγνωστο εαυτό μας.
Το υποσυνείδητο είναι η έδρα των ενστίκτων, των παρορμήσεων, των συγκινήσεων, της φαντασίας, της μνήμης, των συνηθειών και της διαίσθησης. Για μερικούς είναι ακόμα ο δρόμος προς την υπερσυνείδηση. Αυτό ρυθμίζει επίσης τις αυτόνομες σωματικές λειτουργίες μας. Κάθε σημαντική προσωπική μεταμόρφωση, θεραπευτική ή όχι, προκύπτει από μια αλλαγή στο υποσυνείδητο. Το υποσυνείδητο δρα συνεχώς πάνω στο συνειδητό κι επηρεάζει τη συμπεριφορά του. Πολλές ανεξήγητες ή παράξενες πράξεις, συμπεριφορές και ψυχολογικές καταστάσεις μας οφείλονται στη δική του επίδραση. Η επίδραση αυτή είναι πολύ πιο έντονη όταν είμαστε στη περιοχή του λυκόφωτος, ανάμεσα στο συνειδητό και το υποσυνείδητο, όπου αυτά τα δυο μέρη επικοινωνούν άμεσα μεταξύ τους, όπως στον ύπνο, τη μέθη, τη νάρκωση, την υστερία, το παραλήρημα, το διαλογισμό ή στην ύπνωση.
Στη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της καθημερινής μας ζωής είμαστε σε επαφή με το συνειδητό νου μας, ενώ οι υποσυνείδητες δραστηριότητες ρυθμίζουν αθέατες τις σωματικές λειτουργίες μας, όπως το αυτόνομο νευρικό σύστημα και το κυκλοφοριακό σύστημα. Το υποσυνείδητο μπορεί να κληθεί σε δράση σε ορισμένες επείγουσες καταστάσεις, αλλά γενικά παίζει το ρόλο ενός “αυτόματου πιλότου” είτε είμαστε ξύπνοι, ή κοιμισμένοι. Είναι αδύνατον να διατηρήσουμε όλες τις εμπειρίες μας στο συνειδητό. Σε μια τέτοια περίπτωση θα είχαμε το πρόβλημα του Ρώσου ρεπόρτερ Σερεσέβσκι, ο οποίος δε ξέχναγε ποτέ τίποτα. Ο Σερεσέβσκι δεν μπορούσε να συνθέσει τις λεπτομέρειες σε γενικότητες, ή να τις οργανώσει όλες μαζί στο μυαλό του. Με τα χρόνια οι μνήμες συνέχισαν να συσσωρεύονται, μέχρι που τον κατέκλυσαν εντελώς. Η παραμικρή νύξη του προκαλούσε εκατοντάδες συνειρμούς και δεν μπορούσε να κάνει τη δουλειά του. Δεν μπορούσε συγχρόνως να διαβάσει, ή ακόμη να ακολουθήσει μια απλή συζήτηση. Μέχρι το τέλος της ζωής του, το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να ταξιδεύει από πόλη σε πόλη επιδεικνύοντας το παράξενο ταλέντο του να απομνημονεύει σχεδόν τα πάντα.
Παρόλο που το υποσυνείδητο είναι αρκετά σταθερό, σε αντίθεση με το συνειδητό μας, που είναι ροϊκό και διαρκώς μεταβαλλόμενο, στην ουσία δεν είναι αμετάβλητο. Μπορεί να μεταβληθεί. Μερικές φορές μπορεί να συμβούν επιθυμητές αλλαγές αυθόρμητα., αλλά όχι τόσο συχνά . Εφόσον το υποσυνείδητο αναμένει να συμβεί το πιο συνηθισμένο πράγμα, είναι σχετικά εύκολο να χρησιμοποιήσουμε το συνειδητό μας για να το ελέγξουμε. Αν θέλουμε π.χ. να είμαστε σε πολύ καλή φόρμα, σκεφτόμαστε κάθε μέρα παραδείγματα ημερών που ήμασταν σε πολύ καλή φόρμα. Καθώς το υποσυνείδητό μας μαζεύει όλο και περισσότερα τέτοια παραδείγματα, θα φτάσει τελικά να αναμένει να είμαστε σε πολύ καλή φόρμα και θα κατευθύνει υποσυνείδητα το σώμα μας προς αυτή την κατεύθυνση. Γενικά όταν θέλουμε να αλλάξουμε μερικά πράγματα σε σχέση μ’ εμάς, πρέπει να το κάνουμε αλλάζοντας το υποσυνείδητό μας. Πρέπει να το φέρουμε σε συμφωνία με αυτό που συνειδητά θέλουμε. Μπορούμε με αυτό το τρόπο να ελέγξουμε το βάρος μας, διάφορες συνήθειες και συμπεριφορές μας, ή τις διεργασίες της μάθησης και της ανάμνησης, αρκεί να πληροφορήσουμε ή να επηρεάσουμε ανάλογα το υποσυνείδητό μας. Όλα αυτά είναι πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατον, να συμβούν με τη συνειδητή μας προσπάθεια, όσο σκληρά και αν προσπαθήσουμε, γιατί απλούστατα το υποσυνείδητό μας δε θα δεχθεί τις συνειδητές επιθυμίες μας.
Οι διάφορες μορφές της ψυχοθεραπείας προσπαθούν όλες να γεφυρώσουν το χάσμα ανάμεσα στο συνειδητό και το υποσυνείδητο. Η ψυχανάλυση και άλλες λογοϊκές θεραπείες έχουν αποδειχθεί πολύ αποτελεσματικές στο να βοηθήσουν τους ανθρώπους να καταλάβουν γιατί κάνουν αυτό που κάνουν, αλλά δεν υπήρξαν πάντα τόσο επιτυχείς στη γεφύρωση του χάσματος ανάμεσα στο συνειδητό και στο υποσυνείδητο και στο να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους.
Μια αρκετά καρποφόρα μέθοδος για την προσπάθεια αυτή είναι η κλινική ύπνωση. Κατά τη διάρκεια της ύπνωσης, παρακάμπτεται το συνειδητό και προχωρά κατευθείαν στο υποσυνείδητο, όπου είναι αποθηκευμένα τα πρότυπα συμπεριφοράς. Όπως τονίζουν χαρακτηριστικά οι θεραπευτές που χρησιμοποιούν την ύπνωση ως θεραπευτική μέθοδο, είναι πολύ ευκολότερο να επιτύχεις αλλαγές από το υποσυνείδητο στη συνειδητή συμπεριφορά σου απ’ ό,τι να πάρεις συνειδητές αποφάσεις γι’ αυτή και να την κάνεις να εκδηλωθεί από το υποσυνείδητο. Το ανθρώπινο μυαλό όπως και η ζωή μας όλη είναι ένα ατελείωτο ταξίδι μάθησης και περιπέτειας.
Πρόσφατα δημοσιεύτηκε ένα νέο βιβλίο του Ίρβιν Γιάλομ με τίτλο Αυτό ήταν η ζωή; Τότε άλλη μια φορά! Χαρακτηριστικός τίτλος με νόημα. Σίγουρα μια ζωή δε φτάνει να κατακτήσεις τα πάντα, ούτε καν να γνωρίσεις τον ίδιο σου τον εαυτό καλά καλά. Σημασία έχει να καταλάβεις τι ζητάς πραγματικά από τη ζωή σου, να μάθεις να ελέγχεις τις σκέψεις σου και να μην κοροϊδεύεις τον εαυτό σου. Γιατί το υποσυνείδητο σου είναι εκεί. Και το υποσυνείδητο σου ξέρει…