
Ο Ερατοσθένης έζησε περίπου από το 276 έως το 194 π.Χ. Ήταν ένας ακόμη πανεπιστήμονας που γνώρισε ο κόσμος. Οι τομείς του ήταν από τα μαθηματικά και την γεωγραφία μέχρι την αστρονομία και την ποίηση! Καταγόταν από την Κυρήνη και ζούσε μέχρι το τέλος της ζωής του καθώς και έκανε τις σπουδές του στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Σε ηλικία περίπου 40 χρόνων διορίσθηκε επικεφαλής της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρεια. Περίπου τότε εκτέλεσε και το περίφημο πείραμα του για να μετρήσει την περιφέρεια της Γης.
Πριν από τον Ερατοσθένη
Οι αρχαίοι, περίπου από τον Πυθαγόρα και μετά, γνώριζαν ότι η Γη είναι σφαιρική. Λίγο γιατί έβλεπαν τα πλοία που απομακρύνονταν από το λιμάνι να εξαφανίζονται από κάτω προς τα πάνω, λίγο γιατί είχαν παρατηρήσει πως κατά τις σεληνιακές εκλείψεις η σκιά της Γης στη Σελήνη ήταν κυκλική είχαν φτάσει στο συμπέρασμα ότι η επιφάνεια του πλανήτη καμπυλώνει. Πολλοί είχαν προσπαθήσει κατά το παρελθόν να μετρήσουν την περιφέρεια της Γης. Ο Πλάτων είχε υποθέσει ότι η περιφέρεια της Γης ήταν περίπου 70.000 χιλιόμετρα, ενώ ο Αρχιμήδης είχε υπολογίσει μια περίμετρο περίπου 55.000 χιλιομέτρων.
Οι πληροφορίες και οι σκέψεις
Ο Ερατοσθένης έμαθε ότι το μεσημέρι της 21ης Ιουνίου (την ημέρα του θερινού ηλιοστασίου), στην πόλη Ασσουάν της Αιγύπτου, ο Ήλιος είναι στο ζενίθ του με αποτέλεσμα οι στύλοι στο έδαφος να μην ρίχνουν καθόλου σκιά. Κατ’ άλλους η πληροφορία αφορούσε ότι αν κοιτάξεις μέσα το πηγάδι βλέπεις τον Ήλιο ολόκληρο. Και οι δύο αυτές πληροφορίες μπορούν είναι, μάλλον, σωστές γιατί και από τις δύο συμπεραίνουμε αυτό που συμπέρανε και ο Ερατοσθένης, ότι δηλαδή οι ακτίνες του Ήλιου πέφτουν κάθετα στην πόλη αυτή την συγκεκριμένη ημερομηνία. Ήξερε επίσης ότι στην Αλεξάνδρεια, βορειότερα της Ασσουάν, οι στύλοι στο έδαφος έριχναν λίγη σκιά στο έδαφος, πάλι την ίδια ημερομηνία. Το γεγονός αυτό επιβεβαίωσε και την καμπυλότητα της Γης. Αφού δεν μπορούσε ο Ήλιος να ρίχνει κάθετα τις ακτίνες του σε δύο σημεία ταυτόχρονα.
Το πείραμα
Τότε, λοιπόν, σκέφτηκε το εξής: να καρφώσει ένα κοντάρι κάθετα την Γη. Να υπολογίσει την γωνία την οποία σχημάτιζε η σκιά των ηλιακών ακτινών. Έτσι, το μεσημέρι της 21ης Ιουνίου στην Αλεξάνδρεια, κάρφωσε ένα κοντάρι κάθετα στη Γη. Στη συνέχεια μέτρησε τη γωνία μεταξύ του κονταριού και των ηλιακών ακτινών και τη βρήκε ίση με το 1/50 του κύκλου, ή αλλιώς 7,2 μοίρες.
Διαβάζουμε σε άρθρο: «Εφόσον όμως θεώρησε πως η Γη είναι σφαιρική και ο Ήλιος βρίσκεται τόσο μακριά που οι ακτίνες του φτάνουν σ’ αυτή σχεδόν παράλληλες, οι προεκτάσεις του κονταριού στην Αλεξάνδρεια και του πηγαδιού στη Συήνη θα τέμνονται ακριβώς στο κέντρο της Γης, ενώ η γωνία που σχηματίζεται μεταξύ των δύο πόλεων θα είναι ίση με τη γωνία μεταξύ κονταριού και ηλιακών ακτίνων, ως εντός εναλλάξ γωνίες!
Με άλλα λόγια, το 1/50 της περιφέρειας της Γης είναι ίσο με την απόσταση μεταξύ Αλεξάνδρειας και Συήνης, οπότε ολόκληρη η περιφέρεια θα είναι η απόσταση αυτή επί 50.
Άρα το μόνο που έμενε για τον Ερατοσθένη ήταν να μετρήσει την απόσταση μεταξύ των δύο πόλεων. Και ακριβώς αυτό έκανε.
Βρήκε την απόσταση ίση με 5000 στάδια, ενώ λίγο αργότερα ίσως τη διόρθωσε σε 5040 στάδια. Οπότε τελικά ο υπολογισμός του για την περιφέρεια της Γης, ήταν 252.000 στάδια.»1
Αν το στάδιο ήταν περίπου 160 μέτρα τότε υπολόγισε πως η περιφέρεια της Γης έχει μήκος περίπου 40.000 χιλιόμετρα.
Στάδια, όχι για όλους τα ίδια
Βέβαια το μήκος των σταδίων δεν μας είναι απολύτως γνωστό το οποίο κιόλας διέφερε από περιοχή σε περιοχή. Οι ιστορικοί διαφωνούν μεταξύ τους για το ποια είναι η τιμή των σταδίων που χρησιμοποίησε ο Ερατοσθένης. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι αυτά αντιστοιχούσαν σε 157 μέτρα ενώ, άλλοι σε 185 μέτρα. Πάντως η τιμή που βρήκε ο Ερατοσθένης είναι πως η περιφέρεια της Γης, αν λάβουμε υπόψιν μας τις διαφορές των σταδίων, είναι από 39.564 έως 46.620 χιλιόμετρα. Σήμερα η αποδεκτή τιμή είναι 40.008 χιλιόμετρα.
Συμπέρασμα
Μην έχοντας τόση σημασία η ακρίβεια προκύπτει κάτι το σπουδαίο από όλο αυτό το πείραμα. Ο Ερατοσθένης με πανάρχαια μέσα, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν οι ανέσεις τις τεχνολογίας. Δεδομένου και ότι η Γη δεν είναι απολύτως σφαιρική όπως ο ίδιος υπέθεσε. Κατάφερε με τη χρήση καθαρά του μυαλού του και την βοήθεια της γεωμετρίας να υπολογίσει της περίμετρο της Γης σε μια τιμή πολύ κοντά στην πραγματική!
Παραπομπές:
- Το πείραμα του Ερατοσθένη | ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΦΥΣΙΚΗ (kathimerinifysiki.gr) (https://www.kathimerinifysiki.gr/2017/07/peirama-eratostheni.html)
Πηγές:
- Το πείραμα του Ερατοσθένη | ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΦΥΣΙΚΗ (kathimerinifysiki.gr) (https://www.kathimerinifysiki.gr/2017/07/peirama-eratostheni.html)
- Jim Bell, το ΒΙΒΛΙΟ του Διαστήματος, Από την Αρχή έως το Τέλος του Χρόνου, 250 Ορόσημα στην Ιστορία του Διαστήματος και της Αστρονομίας, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ Α.Ε., Σελ.82
- Clifford A. Pickover, Το ΒΙΒΛΙΟ της Φυσικής, Μετάφραση: Κωνσταντίνα Γεωργούλια, Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Σκορδούλης, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ Α.Ε., Σελ. 46