Η Πηνελόπη Αλεξίου, κοινωνική ανθρωπολόγος και ποιήτρια, συστήνεται στο λογοτεχνικό κοινό με την πρώτη ποιητική της συλλογή «Πένθιμη Γη». Η πρώτη λέξη του τίτλου Πένθιμη υποδηλώνει ξεκάθαρα το τραύμα της απώλειας, το πένθος. Όμως ο συνδυασμός με τη δεύτερη λέξη, Γη που χαρακτηρίζει τη γονιμότητα, την καρποφορία, το μέλλον, μεταφέρει τελικά το μήνυμα της νομοτελειακής ισορροπίας ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο.
Η Πηνελόπη Αλεξίου, μέσα από τη συνέντευξη της στο Maxmag, μας μιλάει για όλα.
Επιμέλεια: Χριστίνα Μιχαηλίδου
Ο αναγνώστης, διαβάζοντας τα ποιήματα της συλλογής, ιχνηλατεί τον εσωτερικό κόσμο της Πηνελόπης Αλεξίου. Ανακαλύπτει τις σκέψεις σου, τα τραύματα, τις απώλειες, τους χωρισμούς, τις ιδέες, τις αξίες αλλά και την ελπίδα και την πίστη ότι όσο ζούμε διεκδικούμε ένα καλύτερο αύριο. Είναι εύστοχη η αναγνωστική ματιά;
Σαφώς! Νομίζω πως η ποίηση προέρχεται, αν μη τι άλλο, από κάτι πολύ δικό μας, βαθύτατα προσωπικό αλλά και συλλογικό ταυτόχρονα. Το ποιες/ποιοι είμαστε συνδέεται άμεσα με την ποίηση που γράφουμε. Τουλάχιστον, στη δική μου περίπτωση, αυτό συνέβη. Δικά μου τραύματα, βιώματα, συναισθήματα, προβληματισμοί αλλά και προσλαμβάνουσες από τον κοινωνικό μου περίγυρο, ερεθίσματα από τα όσα συμβαίνουν στην ευρύτερη κοινωνία αποτέλεσαν τόσο την έμπνευσή μου όσο και το πρωτογενές μου υλικό. Φυσικά, κοινός άξονας αναφοράς εδώ είναι το πένθος, το οποίο μπορεί να βιωθεί σε πολλές μορφές και με πολλές αφορμές. Το πένθος, όμως, δεν αντιμετωπίζεται ως το τέλος αλλά ως μία πανανθρώπινη, κοινή και καθημερινή συνθήκη, όπως και είναι. Κάτι το οποίο βιώνουμε, κάτι με το οποίο ζούμε, κάτι το οποίο μας εμπνέει ή και παρακινεί τις σχέσεις μας, ακόμη και ένα μέσο διεκδίκησης της ίδιας της ζωής, όπως πολύ εύστοχα έχεις παρατηρήσει με το διεισδυτικό αναγνωστικό σου βλέμμα!
Ενώ οι στίχοι σου διέπονται από τις αρχές της μοντέρνας ποίησης, χωρίς μέτρο και ομοιοκαταληξία, στο ποίημα σου «Απολογισμός γυναικοκτονιών» οι στίχοι ακολουθούν τους κανόνες της παραδοσιακής ποίησης με μέτρο, πλεκτή ομοιοκαταληξία και ίδιο αριθμό στίχων σε κάθε στροφή. Γιατί ειδικά σε αυτό το ποίημα επέλεξες να αλλάξεις ύφος;
Η επιλογή του συγκεκριμένου τρόπου γραφής γι’ αυτό το ποίημα έχει κι αυτή το συμβολισμό της. Με την ευκαιρία της ερώτησης, θα σου αφηγηθώ την ιστορία του ποιήματος. Ο «Απολογισμός Γυναικοκτονιών» προέκυψε μέσα σε 10 λεπτά, κατά τη διάρκεια συμμετοχής σε ποιητικό εργαστήρι. Ο διδάσκων, ποιητής παλαιάς κοπής, μας έλεγε ότι η σύγχρονη ποίηση έχει καταρρίψει όλους τους κανόνες αλλά έχει φτάσει στο σημείο να μην υπάρχει κάλλος, νόημα, να μην παλεύει ο ποιητής με τις λέξεις για να βρει τη σωστή. Μας έλεγε ότι η έμμετρη ποίηση είναι δύσκολη για τους νέους ποιητές κι εκείνοι επιλέγουν τον ελεύθερο στίχο για ευκολία. Επίσης, παρατήρησα ότι ο εν λόγω διδάσκων έτρεφε ιδιαίτερη αδυναμία σε Έλληνες ποιητές του 19ου και πρώιμου 20ου αιώνα, ενώ η ποιητική θεματολογία που του κέντριζε το ενδιαφέρον ήταν ο έρωτας. Όταν μας έδωσε δέκα λεπτά για να γράψουμε ένα ποίημα με όποια θεματική και σε ό,τι στίχο θέλουμε, για να μας γνωρίσει μέσα από την ποίησή μας λίγο καλύτερα, προέκυψε αυτό το ποίημα. Έπιασα το στυλό και το ποίημα ξετυλίχτηκε μόνο του, υπήρχε ήδη εκεί.
Ήξερα πως ήθελα να μιλήσω για τις γυναικοκτονίες, ένα διαχρονικό φαινόμενο που λόγω του νέου όρου (ο οποίος προσδιορίζει νοηματικά και δίνει ορατότητα στην εν λόγω ανθρωποκτονία με έμφυλα κίνητρα) ξενίζει και θεωρείται «επικαιρότητα». Την ίδια στιγμή, λόγω του ότι έχω μεγαλώσει στην Ήπειρο, είμαι αρκετά εξοικειωμένη με το δημοτικό τραγούδι και τα ποιήματα που έγγραφα από μικρή ηλικία είχαν ομοιοκαταληξία και μέτρο. Έτσι, το έμμετρο μου βγαίνει γραπτά με ευκολία. Ωστόσο, στο συγκεκριμένο ποίημα ήθελα να δημιουργήσω αυτή την αντίθεση που περιέγραψα προηγουμένως: να μιλήσω ποιητικά για ένα φαινόμενο που θεωρείται επίκαιρο (ενώ δεν είναι, κι έχουμε δυστυχώς – πανανθρώπινα – αμέτρητα παραδείγματα, ήδη από τους αρχαίους χρόνους) με λογοτεχνικούς τρόπους που συνάδουν με το «παλιό», καθώς έμμετρα ποιήματα πλέον ακούμε μόνο στις μελοποιημένες τους εκδοχές, δεν τα διαβάζουμε τόσο.
Η στάση σου για το γυναικείο ζήτημα διαφαίνεται ξεκάθαρα στους στίχους σου. Στο ποίημα «Έξω από τις φυλακές του Έβιν» αλλά και σε άλλα, είναι έντονη η αγωνία για τη στέρηση της ελευθερίας, για τα δικαιώματα των γυναικών, για το μέλλον τους. Στα ποιήματα «Ενεργητική φωνή» και «Η Αναμέτρηση» η επιλογή της λέξης εαυτή και όχι το καθομιλούμενο εαυτός, φαίνεται να διεκδικεί το αυτονόητο και γλωσσικά.
Η ποίηση και γενικότερα η λογοτεχνία, μπορεί να αλλάξει στερεότυπα και νοοτροπίες ή απλά αποτυπώνει τις απόψεις της/του δημιουργού;
Αντιμετωπίζω την ποίηση ως τέχνη και ως τέτοια θεωρώ ότι είναι ένας κοινωνικός μοχλός που μπορεί να παρα-κινήσει αλλά και να ασκήσει πίεση. Αυτός είναι, μάλιστα, ένας από τους λόγους που η ποίηση που γράφω είναι επιτελεστική, επειδή κάνει κάτι, κι αυτό που προσωπικά θέλω να κάνει είναι να αλλάξει στάσεις, πεποιθήσεις και κοινωνικές συνθήκες. Άλλοτε τα ποιήματά μου είναι μία κραυγή προς την ανθρωπότητα κι άλλοτε μία ωμή απεικόνιση ενός ρεαλισμού στον οποίο επιλέγουμε να κλείνουμε τα μάτια, καθώς το βάρος του είναι δύσκολο να το σηκώσουμε στην καθημερινή μας ζωή. Πώς μπορούμε να ζούμε στον μικρόκοσμό μας ευτυχισμένες/οι/α όταν υπάρχει τόση ανισότητα, γυναικοκτονίες, πόλεμοι (με τραγικά θύματα τον άμαχο πληθυσμό και τα παιδιά), νεοαποικιοκρατικές πολιτικές για να ελέγχουν τους πληθυσμούς χωρών που φρόντισαν να φτωχοποιήσουν και πολλά άλλα; Είναι ένα διαρκές πένθος, μέσα μας, γύρω μας, που όλες, όλοι και όλα μας αναγκαζόμαστε να εξισορροπούμε διαρκώς με τις μικρές χαρές της καθημερινότητάς μας για να συνεχίσουμε να ζούμε, να δημιουργήσουμε κάποιες εικονικές ισορροπίες και με αυτές να πορευτούμε.
Ναι, μέσα από την ποίησή μου θέλω να μιλήσω ως γυναίκα για τη συνθήκη που βιώνω, για το ότι υπάρχω μέσα στην κοινωνία μα είμαι αόρατη, και δυστυχώς η γλώσσα συμβάλλει σε αυτό. Η καταπολέμηση του γλωσσικού σεξισμού είναι ένα μικρό βήμα για να διεκδικήσουμε τα αυτονόητα, να αναγνωριζόμαστε δηλαδή ως υπάρξεις ισότιμες ως προς το ανδρικό φύλο το οποίο δεν (θα μπορούσε να) είναι συμπεριληπτικό.
Οπότε, απαντώντας στην ερώτηση, θα έλεγα ότι η ποίηση (τόσο η δική μου όσο και γενικότερα) εκφράζει έμμεσα ή άμεσα τις πεποιθήσεις της γράφουσας/του γράφοντος. Ο άνθρωπος που γράφει, όμως, είναι ένα ον κοινωνικό, που ζει σε οργανωμένες κοινωνίες έχοντας διαμορφώσει στάσεις και απόψεις. Μέσα από ένα τέτοιο πρίσμα, δεν ξέρω κατά πόσο η γραφή μας μπορεί να είναι ανεξάρτητη από εμάς. Και ως εκ τούτου, αν εμείς επιθυμούμε διά της τέχνης μας να αλλάξουμε κάτι στον κόσμο, τότε και η τέχνη θα έχει έναν ανάλογο επιτελεστικό ρόλο.
Η ποιητική σου συλλογή είναι μια σπονδή προς τη φιλία, ως αντίδοτο της απώλειας και του πένθους. Ποιο είναι το ποίημα που ξεχωρίζει η Πηνελόπη Αλεξίου ως αντιπροσωπευτικό για τη δύναμη της φιλίας;
Η δύναμη της Φιλίας ήταν αυτή που με ώθησε και με βοήθησε να διαπεράσω τη δική μου πένθιμη γη, προτού αυτή μετουσιωθεί σε ποιητική συλλογή. Αυτό όμως που αποτελεί τη βάση της φιλίας και αποτέλεσε επίσης πηγή έμπνευσης για να γράψω τα ποιήματα «Έξω από τις φυλακές του Έβιν» και «Απολογισμός Γυναικοκτονιών» ήταν η δύναμη της αλληλεγγύης.
Πως εξισορροπείς την επιστήμη σου, ούσα ερευνήτρια ανθρωπολόγος, με την τέχνη της ποίησης;
Η ειδικότητά μου, που σχετίζεται άμεσα με ανθρώπους, κοινωνικά συστήματα, πολιτισμούς, εθιμοτυπικά, και ό,τι αφορά τις επιμέρους πτυχές μίας ανθρώπινης ζωής, είναι από μόνη της μία πηγή έμπνευσης για λογοτεχνική συγγραφή. Η Ανθρωπολογία έχει διευρύνει σημαντικά τους ορίζοντές μου και με βοήθησε να βλέπω τον κόσμο μέσα από ένα άλλο πρίσμα. Η ποίηση, για να προκύψει, καθώς είναι μια ποίηση από τα κάτω, χρειάζεται τη μόνιμη επαφή μου με τους ανθρώπους, την επικαιρότητα, την καθημερινότητα, τα συναισθήματα. Οι ειδικότητες που φέρω μου προσφέρουν μικρούς φακούς θέασης του ίδιου κόσμου από άλλη οπτική. Αυτές τις πολύπλευρες και διαφορετικές οπτικές προσπαθώ να συγκεράσω.
Στα ποιήματα σου είναι έντονα τα σημάδια του πένθους και της απώλειας. Η ποίηση κατευνάζει τη λύπη του ποιητή; Λειτουργεί λυτρωτικά; Το ίδιο ισχύει και για τους αναγνώστες; Ή υπάρχει η αγωνία να κρύψουμε το πένθος, τις πληγές μας και να μην μιλάμε για αυτές, σαν να μην υπάρχουν;
Το πένθος βιώνεται συχνά μοναχικά, ως κάτι πολύ προσωπικό που συνιστά απομόνωση. Η ποίηση μπορεί και έχει αυτή τη λυτρωτική χροιά, διότι μας βάζει σε σκέψεις, μας προσφέρει εναλλακτικούς τρόπους θέασης της ζωής μας αλλά, ταυτόχρονα, μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα συναισθηματικό αποκούμπι. Ακόμη και σε στιγμές πολύ προσωπικές, η τέχνη μπορεί να μας βυθίσει και να μας λυτρώσει, ενεργεί επάνω και μέσα μας. Σε προσωπικό επίπεδο, γράφοντας την εν λόγω ποιητική συλλογή, βίωνα θλίψη και πένθος. Το εντατικότερο κομμάτι της συγγραφής της με βρήκε εν μέσω καραντινών λόγω της Covid-19, όπου η κοινωνική αποστασιοποίηση και η αδυναμία μου να δω από κοντά συγγενικά και φιλικά μου πρόσωπα ήταν επώδυνη, τραυματική.
Η ολοκλήρωση της ποιητικής συλλογής ήρθε την ίδια περίοδο που αρχίσαμε δειλά – δειλά να πιάνουμε τις κοινωνικές μας ζωές από το σημείο που τις είχαμε αφήσει, κι ας μην ήταν πια ίδια τα πράγματα. Ωστόσο, το βίωσα σαν λύτρωση. Όταν έγραψα το τελευταίο ποίημα της συλλογής και την ολοκλήρωσα, ήρθε μία ανακούφιση, έφυγε ένα βάρος από πάνω μου. Αυτό το βάρος ήταν εκείνη η θλίψη. Κι εφόσον σε εμένα λειτούργησε λυτρωτικά, έχω την πεποίθηση ότι μπορεί να λειτουργήσει εξίσου και γι’ άλλους ανθρώπους, που είτε γράφουν, είτε διαβάζουν, είτε και τα δύο. Όσο διάβαζα και έγραφα για το πένθος, ένιωθα ότι μπορούσα να έχω κάποιον έλεγχο επί του πένθους, κυρίως ότι μπορώ να τον μετατρέψω σε κάτι, δημιουργικό, παραγωγικό. Με άλλα λόγια, δεν ήταν μόνο ένα συγγραφικό ταξίδι, αλλά υπήρξε και ψυχοθεραπευτικό.
Εύχομαι, και ελπίζω ολόψυχα, για όσους ανθρώπους βιώνουν μοναχικά το πένθος ή κρύβουν τις πληγές τους, να μπορέσουν να αφεθούν και να λυτρωθούν, μέσω της ποίησης, της τέχνης, της ανθρώπινης επαφής ή και μέσω υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Στο επίμετρο του βιβλίου σου “Πένθιμη Γη” αυτοσυστήνεσαι στους αναγνώστες μέσα από το «Αντι- βιογραφικό». Η Πηνελόπη Αλεξίου είναι ερευνήτρια Ανθρωπολόγος, επίδοξη ποιήτρια, δεινή αναγνώστρια, ερασιτέχνης κριτικός λογοτεχνίας, φιλόσοφος, επιστημολόγος…. Στην τελευταία λέξη, «είμαι» ποιο είναι το νόημα του ερωτηματικού;
Αντιλαμβάνομαι την εαυτή μου ως κάτι διαρκώς μεταβαλλόμενο. Καθημερινά, κάθε ώρα, μαθαίνω ή και βιώνω συνθήκες που αλλάζουν διαρκώς το πώς αισθάνομαι ή την οπτική μου για τον κόσμο, τη ζωή. Μου αρέσει αυτή η μεταβλητότητα και έμαθα να την αγκαλιάζω τα τελευταία χρόνια. Μπορώ να είμαι ένα σύνολο ιδιοτήτων ενώ ταυτόχρονα μπορώ να είμαι μόνο μία άνθρωπος, σαν όλες τις άλλες. Το ερωτηματικό στο «είμαι» το αφήνω αναστοχαστικά για τη δική μου ανθρωπινότητα, που αλλάζει, (συν)διαμορφώνεται από ανθρώπους, αναγνώσματα, καταστάσεις, όμως πάντα επιστρέφω κριτικά σε αυτήν.
Το βιβλίο της Πηνελόπης Αλεξίου «Πένθιμη Γη» από τις εκδόσεις Βακχικόν, μπορείτε να το βρείτε εδώ αλλά και σε όλα τα βιβλιοπωλεία.
