Βιτρό: Τέχνη και Αρχιτεκτονική

Το βιτρό, ή αλλιώς το χρωματισμένο γυαλί καθιστά τη ζωγραφική του γυαλιού ως τέχνη και τα ανοίγματα τα οποία καλύπτει ως αρχιτεκτονικά στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά ξεκίνησαν ως μορφή ζωγραφικής αναπόσπαστα συνδεδεμένα με τον σχεδιασμό και την κατασκευή των γοτθικών καθεδρικών ναών. Με την πάροδο των χρόνων, αυτή η μορφή της τέχνης εξελίχθηκε και διευρύνθηκε η χρήση της. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ενσωματώθηκε η υαλουργική τέχνη στην αρχιτεκτονική.

Γενικά ιστορικά στοιχεία

Οι Ρωμαίοι, την περίοδο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας είχαν αναπτύξει εξαιρετικές τεχνικές εμφύσησης γυαλιού, αλλά ήταν δύσκολο να παραχθεί επίπεδο γυαλί, κατάλληλο για ζωγραφική. Τον Μεσαίωνα παράγονταν επίπεδα κομμάτια γυαλιού διαστάσεων 150mm x 150 mm, σε διαφορετικά χρώματα. Το γυαλί όμως δεν είχε ικανοποιητικό ποσοστό καθαρότητας, με αποτέλεσμα κάθε θραύσμα του γυαλιού να είναι μοναδική παραλλαγή έχοντας διαφορετική διάθλαση και διαφορετική ένταση χρώματος. Η οπτική διαφάνεια δεν είχε ακόμα επιτευχθεί, αλλά δεν ήταν απαραίτητη για τη ζωγραφική εκείνη την περίοδο.

Ένας από τους κύριους εκπροσώπους που χρησιμοποίησαν την τέχνη του βιτρό είναι ο Ηγούμενος Suger. Κατά τη διάρκεια των ανακαινίσεων του ναού Saint Denis στο Παρίσι του 12^ου αιώνα χρησιμοποίησε το χρωματισμένο γυαλί στα ανοίγματα και όπου δεν απαιτείτο δομική στήριξη στην τοιχοποιία, κατέγραψε τη διαδικασία τοποθέτησης και τον συμβολισμό του. Την περίοδο αυτή η πόλη Chartres στη Γαλλία κατέστη κορυφαία στην κατασκευή βιτρό και τα παραγόμενα υλικά ήταν εξαιρετικά υψηλής ποιότητας. Μάλιστα, ο καθεδρικός ναός της Chartres έχει ένα από τα παλαιότερα παραδείγματα βιτρό ροζ γυαλιού.

Κατά τον 14^ο αιώνα, η τεχνική ζωγραφικής του γυαλιού είχε ήδη αναπτυχθεί, με τρόπο που προσπαθούσαν οι τεχνίτες να αντιγράψουν τις εξελίξεις στην τεχνική της ελαιογραφίας. Αν και τα πιο δημοφιλή παραδείγματα βιτρό να βρίσκονται σε πόλεις όπως το Παρίσι και η Chartres, εν τούτοις βρίσκουμε ενδιαφέροντα παραδείγματα και στην Ιταλία του 13^ου και 14^ου αιώνα.

Την περίοδο της Αναγέννησης, το βιτρό έγινε δημοφιλές σε όλη την Ευρώπη και το στυλ του αλλάζει από το γοτθικό του Μεσαίωνα σε πιο κλασικό. Εντούτοις κατά τη διάρκεια της Μεταρρύθμισης πολλά βιτρό έσπασαν και αντικαταστάθηκαν από απλό γυαλί. Αποτέλεσμα αυτού είναι πολλές παραδοσιακές μέθοδοι βιτρό να ξεχαστούν και να ανακαλυφθούν εκ νέου κατά τον 19ο αιώνα.

Κατά τον 19^ο αιώνα αναβιώνει η τέχνη του βιτρό, με απεικονίσεις από τη Βίβλο και άλλες θρησκευτικές εικόνες ή και απεικονίσεις από διάσημες ελαιογραφίες. Τον 20^ο αιώνα αναπτύσσονται νέες τεχνικές βιτρό, όπως η Gemmail (πληθ. Gemmaux) από τον Γάλλο καλλιτέχνη Jean Crotti στην οποία επικαλύπτονται τα κομμάτια του βιτρό χωρίς να γίνει χρήση μολύβδου, αποδίδοντας παράλληλα τον τρισδιάστατο χώρο σε δύο διαστάσεις. Επιπροσθέτως, τα σχέδια έγιναν πιο αφηρημένα.

Οι γυναίκες και η τέχνη του βιτρό

Σημαντική είναι η συμβολή των γυναικών καλλιτεχνών του βιτρό. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι το χρονικό ορόσημο, καθώς τότε είχαν την ευκαιρία οι γυναίκες να δημιουργήσουν έργα βιτρό εις μνήμη εκείνων που ήταν οι εραστές, σύζυγοι και πατέρες των παιδιών τους αντανακλώντας τα δυνατά συναισθήματά τους. Πέραν αυτών, η εταιρεία διακοσμητικών έργων Tiffany Studios στα τέλη της δεκαετίας του 1890 προσέλαβε 40-50 γυναίκες στον τομέα κοπής του γυαλιού. Η ευρέως διαδεδομένη άποψη ήταν ότι οι γυναίκες είχαν καλύτερη αντίληψη της διακόσμησης, παράλληλα με τον παράγοντα των μη συνδικαλιζόμενων εργαζομένων σε αντίθεση με τους άντρες ομολόγους τους.

Βεβαίως, οι γυναίκες ασχολούνταν με την επεξεργασία του γυαλιού πολύ πριν τα τέλη του 19^ου αιώνα. Υπάρχουν ιστορικά κείμενα που δείχνουν ότι από τον 17^ο αιώνα και μετά σε Ιταλία, Γαλλία, Γερμανία και Αμερική στις συντεχνίες των υαλουργών είχαν ενεργό συμμετοχή οι γυναίκες στην κατασκευή γυάλινων χαντρών, στολιδιών και λοιπών γυάλινων αντικειμένων απεικόνισης ανθρώπινων φιγούρων, πουλιών, πλοίων κλπ.

Οι πρώτες καλλιτέχνιδες ενδεικτικά είναι:

• Margaret de Sez (Παρίσι, 14^ος αιώνας)
• Katheryn de Ringle (Βέλγιο, 15^ος αιώνας)
• Mlle. de Montigny (Παρίσι, 18^ος αιώνας)
• Barbara von Esch (Ελβετία, 18^ος αιώνας)
• Eglington Margaret Pearson (Αγγλία, περίπου 1800)

Η παραγωγή του βιτρό

Παραδοσιακά, ο όρος “βιτρό” χρησιμοποιείται για να περιγράψει το γυαλί που έχει χρωματιστεί από μεταλλικά οξείδια κατά τη διάρκεια της διαδικασίας κατασκευής. Διαφορετικά πρόσθετα παράγουν διαφορετικές αποχρώσεις, επιτρέποντας στους τεχνίτες να παράγουν γυαλί συγκεκριμένων χρωμάτων. Για παράδειγμα, η προσθήκη οξειδίων του χαλκού στο λιωμένο γυαλί θα καταλήξει σε πράσινους και μπλε τόνους. Μόλις κρυώσει το γυαλί, μπορούν να ενωθούν επιμέρους κομμάτια για να παραχθούν έργα διακοσμητικής τέχνης. Αυτά τα κομμάτια- θραύσματα μπορούν να συγκρατηθούν στη θέση τους με διάφορα υλικά, συμπεριλαμβανομένου του μολύβδου, της πέτρας και του φύλλου χαλκού.

Η παραγωγή ενός σχεδίου βιτρό ξεκινάει από ένα σκίτσο του καλλιτέχνη. Οι λεπτομέρειες στα βασικά στοιχεία του σκίτσου και των αρχιτεκτονικών διακοσμήσεων δεν επαναλαμβάνονται. Επίσης, οι επιγραφές δεν απεικονίζονται στο σκίτσο καθώς προστίθενται από τον καλλιτέχνη σε μεταγενέστερο στάδιο, κατά τη διάρκεια του χρωματισμού. Συνήθως τα σκίτσα γίνονται σε φυσικό μέγεθος συγκριτικά με την τελική επιφάνεια. Στην περίπτωση μεγάλων επιφανειών, τα σκίτσα γίνονται αρχικά σε μικρογραφίες και ακολούθως μεγεθύνονται. Βάσει των σκίτσων αυτών γίνονται οι κοπές του γυαλιού και ακολούθως χρωματίζονται.

Κατά τη διάρκεια των πρώτων μεσαιωνικών χρόνων, οπότε το χαρτί δεν ήταν άμεσα διαθέσιμο, τα σκίτσα γίνονταν πάνω σε ασβεστωμένες επιτραπέζιες επιφάνειες. Οι επιφάνειες αυτές στη συνέχεια μπορούσαν να επαναχρησιμοποιηθούν σε άλλες κατασκευές. Εν συνεχεία και αφού είχαν χρωματιστεί όλα τα μέρη του βιτρό, οι επιφάνειες ζεσταίνονταν σε ένα καμίνι μέχρι να ενωθούν. Ακολούθως τα διαφορετικά τμήματα ενώνονταν με ελάσματα μολύβδου προκειμένου να αποτελέσουν την τελική επιφάνεια του βιτρό.

Ο όρος “βιτρό” κατά τη διάρκεια της χιλιετούς σύγχρονης ιστορίας του βρίσκει εφαρμογή σχεδόν αποκλειστικά σε παράθυρα εκκλησιών και λοιπών σημαντικών θρησκευτικών κτιρίων. Εντούτοις, οι δημιουργίες των σύγχρονων καλλιτεχνών βιτρό περιλαμβάνουν τρισδιάστατες κατασκευές, γλυπτά, ακόμα και κοσμήματα. Άλλωστε είναι γνωστές οι λάμπες Tiffany, η παραγωγή των οποίων ξεκίνησε λίγο πριν το 1900 από τον Louis Comfort Tiffany σε στυλ Art Nouveau.

Παραδείγματα Αρχιτεκτονικής

Υπάρχουν εκατοντάδες παραδείγματα αρχιτεκτονικών κτιρίων ανά τον κόσμο που ενσωματώνουν στα ανοίγματά τους γυάλινες δημιουργίες βιτρό. Ενδεικτικά παρατίθενται πέντε εξ αυτών, αν και θα μπορούσε να γίνει ένα πολύ μεγάλο αφιέρωμα στο σύνολο αυτών των κτιρίων.

La Sagrada Familia

Ο αρχιτέκτονας αυτού του εμβληματικού έργου είναι ο Antoni Gaudí. Αν και οι εργασίες για την κατασκευή ξεκίνησαν το 1882, ο Gaudí δεν είδε ποτέ τα παράθυρα εγκατεστημένα, αλλά άφησε πολλές οδηγίες σχετικά με αυτά. Τα βιτρό που δημιουργήθηκαν συμβάλλουν σημαντικά στη δημιουργία μιας υπερβατικής ατμόσφαιρας και ενός χώρου για προβληματισμό και ενδοσκόπηση. Σε αντίθεση με τα βιτρό των λοιπών γοτθικών ναών, ο Gaudí αποφάσισε τα πιο διαφανή βιτρό να είναι αυτά που βρίσκονται ψηλότερα, έτσι ώστε το φως να μπορεί να ρέει και να φωτίζει τα ψηφιδωτά που χαρακτηρίζουν τον σηκό. Ωστόσο, οι εικονογραφήσεις και τα κείμενα βρίσκονται στα κάτω παράθυρα, όπου οι επισκέπτες μπορούν να τα δουν και να τα διαβάσουν καλύτερα.

Galeries Lafayette, Παρίσι

Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα πολυκαταστήματα της Ευρώπης και χαρακτηριστικό παράδειγμα της Art Nouveau. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε το 1912 και το πιο εμβληματικό χαρακτηριστικό του είναι ο νεοβυζαντινός θόλος ύψους 141 ποδιών και έκτασης 1.000 τ.μ., ο οποίος σχεδιάστηκε από τον Γάλλο υαλουργό Jacques Gruber. Στόχος ήταν να διαχέεται το φυσικό φως στο εσωτερικό του πολυτελούς κτιρίου και να αναδεικνύονται τα επιχρυσωμένα κιγκλιδώματα των ορόφων που φιλοτεχνήθηκαν από τον Louis Majorelle.

Πολιτιστικό Κέντρο του Σικάγο

Το Πολιτιστικό Κέντρο (Chicago Cultural Center) άνοιξε το 1897 και αποτελεί ένα κτίριο-ορόσημο του Σικάγο. Το 1977, το κτίριο της κεντρικής βιβλιοθήκης μετατράπηκε σε κέντρο τεχνών και πολιτισμού με την παρότρυνση της Επιτρόπου Πολιτιστικών Υποθέσεων Lois Weisberg. Το κτίριο σχεδιάστηκε από το αρχιτεκτονικό γραφείο της Βοστώνης Shepley, Rutan and Coolidge το 1892. Αποτελείται από τη βόρεια πτέρυγα που αναπτύσσεται σε 4 ορόφους και από τη νότια πτέρυγα που αναπτύσσεται σε 5 ορόφους. Στον σχεδιασμό του ενσωματώθηκαν στοιχεία της ιταλικής Αναγεννησιακής διακόσμησης στο γενικό νεοκλασικό στυλ. Χαρακτηριστικοί είναι οι δύο θόλοι από βιτρό που τοποθετούνται συμμετρικά πάνω από τις δύο πτέρυγες.  Ο θόλος Louis Comfort Tiffany έχει διάμετρο 38 πόδια, καθιστώντας τον έναν από τους μεγαλύτερους θόλους από βιτρό στον κόσμο. Συγκρατείται από ένα περίτεχνο πλαίσιο από χυτοσίδηρο που περιλαμβάνει περίπου 30.000 κομμάτια γυαλιού σε σχήμα λεπίων ψαριού.

Καθεδρικός Ναός της Μπραζίλια

Ο Oscar Niemeyer ήταν ο αρχιτέκτονας που σχεδίασε τον Καθεδρικό Ναό, καθώς και το χαρακτηριστικό βιτρό της οροφής. Η καλλιτέχνιδα Marianne Peretti ήταν αυτή που το κατασκεύασε το 1990.

Netherlands Institute for Sound and Vision

Το Ινστιτούτο λειτουργεί από το 2006 στο Media Park στο Hilversum. Το εντυπωσιακό κτίριο με τη μοναδική γυάλινη πρόσοψη που αποτελεί ένα σύγχρονο βιτρό, έχει ως αποστολή τη “διαχείριση και τη διατήρηση της ολλανδικής οπτικοακουστικής κληρονομιάς και να την καταστήσει προσβάσιμη σε ένα ευρύ κοινό”. Ο γραφίστας Jaap Drupsteen, μαζί με την εταιρεία γυαλιού Saint Gobain και την TNO, πραγματοποίησαν την κάλυψη των τεσσάρων γυάλινων προσόψεων. Κάθε ένα από τα 2.244 γυάλινα πάνελ έχει μοναδικό ανάγλυφο και χρωματικό σχέδιο. Αυτά τα γυάλινα πάνελ σχηματίζουν ένα είδος «δεύτερου δέρματος» γύρω από το κτίριο. Μάλιστα, για να είναι δυνατός ο καθαρισμός των πάνελ, μπορούν να περιστραφούν.

Το βιτρό, λοιπόν, είναι μια μορφή τέχνης που αναπτύχθηκε κατά το παρελθόν έντονα και τείνει να εκλείψει στη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Αρχικά τα βιτρό χρησιμοποιήθηκαν σε θρησκευτικά κτίρια, ενώ από τον 19ο αιώνα τα συναντάμε και σε κοσμικά. Εκτός από διακοσμητικό ρόλο, συμβάλλει σημαντικά στον εσωτερικό φυσικό φωτισμό και στη δημιουργία ενός ιδιαίτερου κλίματος.

Πηγές άρθρου:

Janse van Rensburg, A., 2009. Stained glass as an interface between art and architecture. South African Journal of Art History, 24(3), pp.104-116.

Duccio, S.M. and Gaddi, T., Stained Glass. Seeing Renaissance Glass, p.17.

Swash, C., 2020. Women Stained Glass Artists. Ανακτήθηκε από https://artsandcraftstours.com/women-stained-glass-artists/ (τελευταία πρόσβαση 10/09/2022).

Krieger, D., 2020. Stained Glass Stories: Women, Art, and Labor. Ανακτήθηκε από https://delart.org/stained-glass-stories-women-art-and-labor/ (τελευταία πρόσβαση 19/09/2022).

Bardhan, G., BREAKING THE GLASS CEILING: WOMEN WORKING WITH GLASS. Ανακτήθηκε από https://www.cmog.org/article/breaking-glass-ceiling-women-working-glass (τελευταία πρόσβαση 19/09/2022).

Raguin, V.C., 2013. Stained Glass: Radiant Art. Getty Publications.