Εγκλεισμός και εσωτερική ελευθερία. Ένα σχήμα τόσο οξύμωρο. Ο εγκλεισμός μπορεί να θεωρηθεί ως μία λέξη με αρκετά αρνητική σημασία και σχεδόν αντίθετη της ελευθερίας. Είναι συνώνυμη του περιορισμού, του κλεισίματος σ΄ ένα συγκεκριμένο χώρο ή ακόμα και της φυλάκισης σε κάποιες περιπτώσεις. Μια τέτοια όμως συνθήκη, παρόμοια με τη ζωή που βιώνουμε στις μέρες μας, μπορεί να εμπεριέχει παράθυρα; Και αν ναι, πως μπορούμε να τα ανοίξουμε και να κοιτάξουμε κατάματα το φως της εσωτερική μας ελευθερία;
Εγκλεισμός ενάντια στη δύναμη της συνήθειας:
Από τα πρώτα μας κιόλας βήματα μαθαίνουμε να δημιουργούμε έναν κόσμο που βασίζεται σε καθημερινές συνήθειες. Η δημιουργία συνηθειών και η χαρτογράφηση μίας ολόκληρης καθημερινότητας με βάση αυτές τις συνήθειες, μας παρέχει μία αίσθηση ασφάλειας και καθησυχασμού. Με άλλα λόγια, μια λανθασμένη ψευδαίσθηση πως δε θα συμβεί τίποτα αναπάντεχο και μη προβλέψιμο στη μέρα μας.
Άρα, πόσο δύσκολο και ψυχοφθόρο είναι να αφήσουμε πίσω την καθημερινότητα μας; Να αφήσουμε πίσω όλο αυτό που έχουμε χτίσει και να έρθουμε αντιμέτωποι κατάματα με τη συνθήκη του εγκλεισμού που επικρατεί γύρω μας το τελευταίο διάστημα. Κάθε αλλαγή στη ζωή μας, εμπεριέχει ένα κομμάτι απώλειας. Όπως και κάθε είδους απώλεια, συνεπάγεται με κάποιου είδους αλλαγή. Κατά συνέπεια, η απώλεια πάντα συνδέεται με την αλλαγή, χωρίς όμως να προκαθορίζει αν προηγείται ή έπεται αυτής. Ο κοινωνικός περιορισμός ή αλλιώς εγκλεισμός βιώνεται ως απώλεια της καθημερινότητας και της ελευθερίας του κάθε ατόμου. Μια τέτοιου είδους απώλεια μας επιφέρει συναισθήματα θυμού, ανασφάλειας ή ακόμα και δυσφορίας. Η στέρηση της κανονικότητας, ο φόβος για το άγνωστο που επικρατεί έξω, καθώς η έλλειψη της σύνδεσης μας πλήττουν και μας ωθούν στο να βιώνουμε μια μορφή πένθους.
Εγκλεισμός και προσδοκώμενο πένθος:
Πιο συγκεκριμένα, αυτή η αβεβαιότητα και η απειλή που έχει δημιουργηθεί για το τί μας επιφυλάσσει το μέλλον γεννά το προσδοκώμενο πένθος. Αυτός ο «αόρατος εχθρός» όπως έχει ονομαστεί, δημιουργεί μια έντονη θλίψη και σύγχυση πως κάτι κακό συμβαίνει το οποίο δεν μπορούμε να δούμε. Δεν το γνωρίζουμε, δεν έχουμε πια τον έλεγχο σε αυτό, το μέλλον μοιάζει αόριστο και η ασφάλειά μας κλονίζεται. Ένα χαρακτηριστικό του προσδοκώμενου πένθους είναι πως δημιουργεί στο μυαλό τα πιο θλιβερά μελλοντικά σενάρια. Τα οποία, σπάνια έως ποτέ βασίζονται στην πραγματικότητα που βιώνει το άτομο. Με άλλα λόγια στο τώρα.
Κοιτώντας κατάματα αυτό το είδος πένθους αποκαλύπτεται από πίσω μια γνώριμη πηγή που ονομάζεται άγχος. Τα διάφορα σενάρια που επικρατούν δημιουργούν ένα είδος παγκόσμιας ανησυχίας. Το αίσθημα ευαλωτότητας και φόβου προκύπτει τόσο από την αβεβαιότητα που επικρατεί, όσο και από την έλλειψη ελέγχου που βιώνει κάθε άνθρωπος στην παρούσα φάση. Για πολλούς ο εγκλεισμός είναι ένας αποχωρισμός από τον ίδιο τον κόσμο. Ως εκ τούτου, επειδή οι συνθήκες που βιώνουμε μπορεί να μεταφράζονται από το άτομο ως απειλητικές για τη ζωή ή ακόμα και ως τραυματικές θα είναι χρήσιμο να κοιτάξουμε κατάματα το πένθος καθώς και τα στάδια που βιώνουμε μέσα σε αυτό.
Εγκλεισμός και στάδια πένθους:
Όσο φόβο ή άγχος δημιουργεί αυτή η λέξη τόσο ανακούφιση μπορεί να προσφέρει η ερμηνεία της. Και θα επιλέξω να χρησιμοποιήσω την εξής: «το πένθος είναι η προσαρμογή στο γεγονός της απώλειας». Όπου η λέξη προσαρμογή μπορεί να επιφέρει μέσα της την αλλαγή προς την εξέλιξη. Για να φτάσουμε όμως να μιλάμε για αλλαγή πρέπει πρώτα να σταθούμε και να συνειδητοποιήσουμε τι ζούμε. Να πάρουμε χρόνο, να κοιτάξουμε μέσα μας και να αναγνωρίσουμε τα συναισθήματά μας. Τα παρακάτω στάδια δεν είναι άλλο παρά ανθρώπινες αντιδράσεις που σκιαγραφούν τη νέα μας καθημερινότητα.
Στάδιο 1ο: Άρνηση
Σε αυτό το πρώτο βήμα, το άτομο αρνείται να δεχτεί την πραγματικότητα γύρω του. Εν όψη εγκλεισμού χαρακτηριστικές αντιδράσεις άρνησης ήταν η λανθασμένη εντύπωση πως είναι μια περίοδος διακοπών ή και το ακριβώς αντίθετο. Με άλλα λόγια, η αντίληψη πως δεν έχει συμβεί τίποτα και μπορούμε να συνεχίσουμε «ευλαβικά» τη ζωή μας και την καθημερινότητά μας.
Το πρώτο αυτό στάδιο, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως ένας μηχανισμός άμυνας που προστατεύει το ίδιο το άτομο από το να βυθιστεί απότομα σε μία έντονη περίοδο πόνου. Η ιδέα πως δεν έχει συμβεί κάτι, μπορεί να απεικονιστεί και ως ένα προστατευτικό σύννεφο. Με άλλα λόγια, αυτή η απόσταση από την πραγματικότητα καθώς και το μπλοκάρισμα των συναισθημάτων μπορεί να λειτουργήσει για ένα μικρό χρονικό διάστημα θετικά στον καθένα. Πιο συγκεκριμένα, εμποδίζοντας από το να βυθιστεί κάποιος στο άγχος και στον φόβο του εγκλεισμού μονομιάς, και δίνοντας λίγο χρόνο να συνειδητοποιήσει πως κάτι διαφορετικό έχει συμβεί στη ζωή του, το οποίο δε θέλει να πιστέψει. Στην πραγματικότητα, σε αυτή τη φάση είμαστε αντιμέτωποι με μία πραγματική αδυναμία σύλληψης του γεγονότος που εκτυλίσσεται στη ζωή μας και έχει χρονικό περιθώριο από κάποιες ώρες μέχρι ακόμα και μέρες.
Στάδιο 2ο: Θυμός
Η στέρηση της ατομικής ελευθερίας και η οριοθέτηση των μετακινήσεων του καθενός από το «συμβολικό και παράλληλα αυταρχικό (για πολλούς) πατέρα» που ονομάζεται κράτος έφερε έντονα συναισθήματα θυμού. Σε αυτό το στάδιο βλέπουμε την άρνηση της πραγματικότητας να ξεθωριάζει και να δίνει απλόχερα τη θέση της σε αυτό που συμβαίνει πραγματικά, σε αυτό που γίνεται γύρω μας. Στην ουσία, σε αυτό το σημείο ερχόμαστε σε επαφή με έναν έντονο ψυχικό πόνο. Αυτόν τον πόνο όμως, δεν είμαστε ακόμα σε θέση να τον κατανοήσουμε. Εξού και εμφανίζεται στην επιφάνεια ο θυμός που είναι ένα δευτερογενές συναίσθημα, το οποίο κρύβει από πίσω όλο το φόβο, την αγωνία και την ανασφάλεια για τι θα συμβεί.
Εδώ πρέπει να τοποθετηθεί πως το αίσθημα του θυμού δεν εμφανίζεται τυχαία σε αυτήν τη φάση. Μέσα από αυτή την προσπάθεια του ατόμου να επιρρίψει ευθύνες σε όσους είναι κοντά του ή ακόμα και στη μοίρα ή στο Θεό το άτομο κρατιέται ζωντανό. Με άλλα λόγια, το συναίσθημα του θυμού έχει μέσα του ενέργεια, δίνει μια ψευδής εξουσία και δύναμη και κρατάει το θυμωμένο άτομο «ψηλά». Στην πραγματικότητα, αυτή η πλασματική ζωντάνια που βιώνει το άτομο δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια αποφυγή. Μια ακόμα απόδραση από το να έρθει αντιμέτωπος με τον εσωτερικό του κόσμο και τα πρωτογενή του συναισθήματα.
Στάδιο 3ο: Διαπραγμάτευση
Οι θυμωμένες και αντιδραστικές φωνές που είχαν κυρίαρχο ρόλο στο προηγούμενο στάδιο, άρχισαν σιγά σιγά να σβήνουν και να σωπαίνουν. Τη σκυτάλη παίρνουν σκέψεις που πλημμυρίζουν το μυαλό για το τι μπορεί να κάνει κανείς ώστε να αποτρέψει να συμβεί κάποιο κακό σε εκείνον ή στην οικογένεια του. Συνήθως σε αυτό το στάδιο ο θυμός εσωστρέφεται και δημιουργεί μια ενοχική αντίληψη. Το άτομο σε αυτό το σημείο αναρωτιέται τι δεν έκανε καλά ή τι θα μπορούσε να κάνει ώστε να μη συμβεί κάτι αναπάντεχο. Η έγκυρη ενημέρωση, τα δεδομένα των γύρω χωρών και η μη σαφής ακόμα λύση εξόδου, οδηγούν στη συνειδητοποίηση της σοβαρότητας όσων ζούμε.
Σε αυτό το στάδιο, το άτομο «παζαρεύει» την επιθυμητή για εκείνον λύση στο πρόβλημα. Χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν έχει επίγνωση για το ότι οι σκέψεις του δεν έχουν λογική. Αυτό συμβαίνει διότι αρχίζει να συνειδητοποιεί την πραγματικότητα. Υπόσχεται πως αν αλλάξει η κατάσταση, αν βγει από όλο αυτό υγιής και ο εγκλεισμός τελειώσει θα γίνει άλλος άνθρωπος. Στην ουσία ψάχνει ακόμα ένα παραθυράκι που θα ρίξει λίγο φως στη σκοτεινιά, τον φόβο και τον πόνο που εμπεριέχει το άγνωστο.. Σε αυτή τη φάση, ο καθένας έχει αντιληφθεί τι συμβαίνει γύρω του. Αυτό όμως που ψάχνει στην πραγματικότητα είναι μια σανίδα σωτηρίας πριν το επόμενο βήμα που είναι η κατάθλιψη.
Στάδιο 4ο: Κατάθλιψη
Η επίγνωση της πραγματικότητας εκεί έξω αρχίζει πλέον να ξύνει φόβους και πληγές που έχουν δημιουργηθεί στο άτομο. Πληγές όχι μόνο συναισθηματικές αλλά και οικονομικές, κοινωνικές ακόμα και πληγές που αφορούν την ίδια την απώλεια συνανθρώπων μας. Μοναξιά, έλλειψη ασφάλειας σε όλους τους τομείς. Αν μπορούσαμε να τοποθετήσουμε έναν καθρέφτη μπροστά στον εσωτερικό μας κόσμο θα τον βλέπαμε να σπαράζει. Να μάχεται με γιγαντιαίους φόβους, σε μια μάχη πρωτόγνωρη και άνιση. Είναι λογικό να νιώθουμε αβεβαιότητα, στεναχώρια και φόβο για το μέλλον.
Αυτό το στάδιο είναι και η πρώτη στιγμή που ερχόμαστε σε επαφή με τον βαθύτερο μας εαυτό. Με το τι νιώθουμε, χωρίς αποφυγή και άμυνες. Είμαστε ευάλωτοι και πενθούμε για την προσωπική απώλεια που βιώνει ο καθένας. Σε αυτό το σημείο, της αναγνώρισης όσων βιώνουμε είναι σημαντικό να αγκαλιάσουμε αυτό που μας βγαίνει χωρίς να προσπαθήσουμε να το δικαιολογήσουμε ή να το πνίξουμε. Η επιφανειακή ανάγκη του ατόμου αυτή τη στιγμή είναι να σπάσει τα δεσμά που τον κρατάνε φυλακισμένο και δεμένο με τα συναισθήματα του πένθους. Αυτό όμως θα ήταν μάταιο γιατί θα ξαναγύριζε στο πρωταρχικό στάδιο της άρνησης. Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε τον εσωτερικό μας εαυτό σαν ένα μικρό παιδάκι πληγωμένο και φοβισμένο που χρειάζεται στοργή, κατανόηση και χρόνο. Χρόνο να κλάψει, να καταλάβει όσα βιώνει, όσα στερείται αλλά και χρόνο να ξανασηκωθεί και να πατήσει γερά στα πόδια του.
Στάδιο 5ο: Αποδοχή
Και ξημερώνει εκείνη η μέρα που αντιλαμβάνεσαι πως το δωμάτιο σου έχει παράθυρο. Και πως μπορείς να επιλέξεις για το πώς θα κινηθείς. Μπορείς είτε να λούσεις το δωμάτιο με φως είτε να το κρατήσεις σκοτεινό και κλειδωμένο, παριστάνοντας πως έχεις χάσει το κλειδί και περιμένοντας κάποιος να σε ελευθερώσει. Σε αυτό το στάδιο, αποδεχόμαστε πως αυτό που ζούμε είναι πλέον δεδομένο και πραγματικότητα για όλους. Το ζητούμενο είναι το πώς θα διαχειριστούμε αυτήν την «υποχρεωτική ευκαιρία» που μας δίνεται. Θα σταθούμε για λίγο κοιτάζοντας γύρω και μέσα μας και θα γευτούμε αυτή την αναγκαστική αφύπνιση που μας δίνεται απλόχερα; Ή θα ακολουθήσουμε την ιδέα της ομηρίας, περιμένοντας τη στιγμή της απελευθέρωσης; Χωρίς όμως να έχουμε κάνει κανένα βήμα προς το φως.
Εγκλεισμός και εσωτερική ελευθερία: Ένα παράθυρο προς το φως:
Δεν είναι εύκολο να αντικρίσουμε κατάματα αυτόν το φόβο που βιώνουμε. Είναι, όπως θα έλεγε και ο Yalom, σα να προσπαθούμε να κοιτάξουμε κατάματα τον ήλιο. Θα μας τυφλώσει. Σε αυτό το σημείο, θα ήθελα να ανατρέξω σε μια πρόταση του Yalom από το βιβλίο του με τίτλο στον «Κήπο του Επίκουρου». Όπως αναφέρει σ’ ένα απόσπασμα: «Η φυσικότητά του θανάτου μας καταστρέφει ενώ η ιδέα του μας σώζει». Και εδώ να επισημάνω πόσο ταιριάζει στην κατάσταση που όλοι βιώνουμε. Αυτή τη στιγμή είμαστε αντιμέτωποι με το φορτίο της εσωτερικής ελευθερίας.
Το θέμα πέρα από τα γεγονότα αυτά κάθε αυτά, είναι η στάση που θα επιλέξουμε εμείς να κρατήσουμε απέναντι τους. Η επαφή που έχουμε αυτή τη στιγμή με το φόβο, μπορεί να μας δώσει μια ευκαιρία να δημιουργήσουμε μια ζωή αυθεντική με περιεχόμενο και αξία. Μια τέτοια κατάσταση μπορεί να μας σκιαγραφήσει ότι μας πικραίνει και δεν έχουμε καταφέρει. Η ύπαρξη του φόβου μπορεί να δημιουργήσει έναν εαυτό αληθινό ξεγυμνωμένο από άμυνες. Με άλλα λόγια μια πραγματικότητα για το πώς θέλουμε να ζούμε..
Ζώντας στο εδώ και στο τώρα:
Είναι σημαντικό πέρα από το να βγούμε υγιής απ’ όλο αυτό, να συνειδητοποιήσουμε αυτό που έχει να μας διδάξει. Πως τίποτα δεν κρατάει για πάντα και το μόνο που μπορούμε να ελέγξουμε είναι το πόσο ζούμε την κάθε στιγμή που κυλάει. Ο φόβος του ότι όλα μπορεί να τελειώσουν κρύβει μέσα του έναν εσωτερικό φόβο πως τελειώνοντας όλα εμείς δεν καταφέραμε να ζήσουμε μια ζωή έτσι όπως τη θέλαμε. Και αυτή η σκέψη μπορεί να μας οδηγήσει σε μια πιο ουσιώδης ύπαρξη. Όσο δύσκολο και αν ακούγεται, ο καλύτερος τρόπος για να εκτιμήσουμε τη ζωή είναι να έχουμε επίγνωση πως όλα μπορεί να χαθούν.
Γιατί πάντα να ζούμε μέσα σε «ασφαλείς ρουτίνες» που μας δίνουν τη ψευδαίσθηση πως τίποτα δεν μπορεί να πάει στραβά; Ας μην παρασυρόμαστε από τη σκέψη του να ξεκινήσουμε να ζούμε από αύριο που όλα θα είναι καλύτερα. Το τώρα είναι εδώ και μας καλεί να ανοίξουμε τα παράθυρα. Ας μη μένουμε εγκλωβισμένοι πέρα από τα σπίτια μας και μέσα στους ίδιους μας τους εαυτούς.
Πηγές:
Κωνσταντίνου, Υ. (2019). Απώλεια: Το ταξίδι του θρήνου και της αλλαγής. Ανακτήθηκε από https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxologias/prosopikotita/apoleia-penthos/7735-apoleia-to-taksidi-tou-thrinou-kai-tis-allagis.html (τελευταία πρόσβαση 08.04.2020)
Μόσχα, Μ. (2018). Τα 5 Στάδια του πένθους. Ανακτήθηκε από https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxologias/prosopikotita/apoleia-penthos/5550-ta-5-stadia-tou-penthous.html (τελευταία πρόσβαση 08.04.2020)
Βerinato, S. (2020). That Discomfort You’re Feeling Is Grief. Retrieved from https://hbr.org/2020/03/that-discomfort-youre-feeling-is-grief?fbclid=IwAR0iZt8UdUHkqug2EZ6fcPDjrhdIEzaJMLZQuwGxFD0089jPCww7VlAZtKw (last access 08.04.2020)
Yalom, I. D. (2008). Staring at the sun: overcoming the terror of death / Irvin D. Yalom.
