«Αληθινά δε τους μπορώ τους οικτίροντες, μακάριους μέσα στη συμπόνια τους: τους λείπει πάρα πολύ η ντροπή»
Φ. Νίτσε ( αφορισμοί)
Οίκτος – Συμπόνια
Οίκτος και συμπόνια συνδέονται στενά στη συνείδηση του μέσου ανθρώπου. Και τα δύο διδάσκονται συνήθως στο ηθικό περιβάλλον που επικρατεί στις κοινωνίες των ανθρώπων. Ιδεολογικά έχουν φορτιστεί ως αποδεικτικές έννοιες του αλτρουισμού και της προσφοράς και γενικά θεωρούνται ανώτερη εκδήλωση του ανθρώπινου θυμικού. Είναι όμως;
Οίκτος, Συμπόνια – Καλοσύνη
Στα λεξικά, αλλά και στην καθημερινότητά μας, τόσο ο οίκτος όσο και η συμπόνια ταυτίζονται με το συναίσθημα της λύπης και της συμπάσχουσας συμμετοχής.
Λιγότερο επεμβατικός ο οίκτος, συνήθως εκδηλώνεται αποστασιοποιημένα. Αρκεί και ως απλή -μερικές φορές σιωπηρή- υποχώρηση μπροστά στην ολοφάνερη «ήττα» του άλλου. Η συμπόνια, πολλά βήματα παραπέρα, τείνει προς την πλευρά μιας ευεργετικής δράσης.
Συμπονώ σημαίνει κατανοώ τον πόνο σου. Τον συναισθάνομαι.
Η καλοσύνη, υψηλή και σύνθετη έννοια, συνδυάζει ενσυναίσθηση, αυτογνωσία και σεβασμό. Δεν αφορά ειδικές περιπτώσεις, δεν απαντά σε αιτήματα, δεν είναι α λα καρτ. Συνδέεται απολύτως με την συμπόνια, αλλά καθόλου με τον οίκτο.
Οίκτος – ενοχή
Αναζητώντας την γενεσιουργό αιτία του οίκτου, την πηγή του δηλαδή, καταλήγουμε σχεδόν πάντα σε μια ενοχική θέση. Ισχυρές πεποιθήσεις που αποκρυσταλλωθήκαν με τα χρόνια ως αξιωματικές. Ανεπεξέργαστες αρνητικές εμπειρίες. Αυτοκριτική που δεν έγινε ή δεν ολοκληρώθηκε ενεργητικά.
Ενοχές για λανθασμένες δράσεις και πολλές φορές για απρεπείς παραλείψεις τους.
Τέτοιες ψυχικές καταστάσεις δημιουργούν ενοχή, αλλά ταυτόχρονα ένα συνοδό συναίσθημα θυμού και ψυχικής καταπίεσης. Οι περισσότεροι καταλήγουμε να «αντιπαθούμε» τελικά αυτούς που θα ζητήσουν ή θα χρειαστεί να αποδεχτούν τον οίκτο μας.
Ο δότης – Ο λήπτης
Ο δέκτης, από τη μεριά του, προκαλεί την ελεήμονα λύπηση άλλοτε εμφατικά και άλλοτε έμμεσα, ακόμη και σιωπηρά.
Στο ψυχολογικό αλισβερίσι των δύο μερών, αναπτύσσονται συναισθήματα καθόλου καθαρά. Αντίθετα, οι ρόλοι- αν και με πρώτη ματιά μοιάζουν σταθεροί- εναλλάσσονται. Τα όρια ανάμεσα στον δότη και στον λήπτη, κάποιες στιγμές είναι ασαφή. Ο δότης μπορεί να αισθανθεί θύμα, ενώ κάποιοι λήπτες αποδεικνύονται θύτες.
Οικτίροντας τον εαυτό μας
Τα ίδια παραπλανητικά χαρακτηριστικά παρουσιάζει και ο αυτο-οικτιρμός, το υπερβολικά επιεικές και επικίνδυνο «χάιδεμα» του εαυτού μας. Αντιλαμβανόμαστε, φυσικά, τα λάθη και τα πάθη μας. Επιλέγουμε όμως μια πονηρή προσομοίωσή μας με παιδιά που αποφεύγουν την τιμωρία. Επιλέγουμε να αντιμετωπίσουμε τον εαυτό μας ως δυστυχές θύμα, άξιο λύπησης, αδύναμο. Σε έναν αναποτελεσματικό κύκλο εξαπάτησης και θυμού, τελικά παραμένουμε ανικανοποίητοι. Άλλοτε εξοργισμένοι και άλλοτε βύθιοι σε κατάσταση κατάθλιψης.
Η περιφρόνηση
Η προσφορά οίκτου είναι ένα πιεστικό προϊόν ενοχών. Η καταπιεσμένη οργή που προκαλείται από τον ψυχικό εξαναγκασμό αυτής της προσφοράς, δεν επιτρέπει τη γέννηση αλτρουιστικών συναισθημάτων. Αντιθέτως, προκαλεί περιφρόνηση για τον αποδέκτη. Ζώντας με την βεβαιότητα ότι η δύναμη και η επιτυχία αποτελούν ισχυρές εγγυήσεις αυτάρκειας, ο αδύναμος κρίκος απομυθοποιείται. Ο οίκτος δεν είναι καν συναίσθημα. Φτάνει να καταπέφτει σε μια απαξιωτική απόφαση, που δεν διαθέτει ιδιαίτερη ηθική εσωτερικότητα.
Ο αποδέκτης -με τη σειρά του- συνήθως επιδιώκει συνειδητά ή ασυνείδητα να «απολαύσει» την εκβιασμένη λύπηση. Μπλεγμένοι αμφότεροι σε ασαφή ή υστερόβουλα κίνητρα, κινούνται μεταξύ περιφρόνησης, σαδισμού και μαζοχισμού. Στο βάθος, ο οίκτος προκαλεί ευχαρίστηση και αίσθημα υπεροχής στον προσφέροντα, ταπείνωση, δυσφορία ή προσωρινή ανακούφιση στον αποδέκτη.
Η αποκαθήλωση
Η όλη φιλολογία περί της αγαθής μορφής του «οικτίρειν» μοιάζει να δέχεται σοβαρές ενστάσεις. Είναι άλλο πράγμα η καλοσύνη και η συμπόνια και άλλο πράγμα ο οίκτος. Ξεκάθαρα!
Ο οικτίρμων, ωθούμενος από ενοχές, σπάνια λυπάται ειλικρινά και ο οίκτος του αποκτά συνήθως έναν άξεστο εξάδελφο, την περιφρόνηση! Ο δέκτης του οίκτου από την άλλη, παραμένει δέσμιος της αδυναμίας του. Ζει με το βάρος μιας υποχρέωσης, την αίσθηση της προσωρινότητας και ενδεχομένως της αναξιοπρέπειας.
