Πηγή εικόνας: TheNewYorker.com
“Ο κορονοϊός δημιουργήθηκε σε κάποιο εργαστήριο”, “ο Μπιλ Γκέιτς είναι ο δημιουργός του κορονοϊού”, “Το 5g είναι υπεύθυνο για τον ιό” κ.α. Σου ακούγονται γνώριμες αυτές οι φράσεις; Η απάντηση φαντάζομαι πως είναι θετική, εφόσον ο κορονοϊός, πέραν των κρουσμάτων που σημειώνει, έχει πυροδοτήσει και ένα κύμα θεωριών συνωμοσίας. Όταν ένα γεγονός κρίνεται αρκετά σοβαρό και εξαπλώνεται σε όλον τον κόσμο, είναι ιδιαίτερα πιθανό να προκύπτουν τέτοιου είδους θεωρίες για το τι, πώς και γιατί ισχύει στην “πραγματικότητα”. Πώς όμως ορίζονται οι θεωρίες συνωμοσίας, ποιο προφίλ ανθρώπων τις ακολουθεί και για ποιους λόγους;
Τι είναι οι θεωρίες συνωμοσίας:
Ο όρος «Συνωμοσιολογία» εισήχθη τη δεκαετία του 1980 από τον ακαδημαϊκό Frank P. Mintz. Σύμφωνα με τον Mintz, Συνωμοσιολογία σημαίνει «πίστη στην επικράτηση των συνωμοσιών στην εξέλιξη της ιστορίας». Οι θεωρίες συνωμοσίας υποστηρίζουν ότι πολύπλοκες διαδικασίες διεξάγονται από κρυφές, μυστικές δυνάμεις, σε τοπικό ή παγκόσμιο επίπεδο.
Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας; Ποια είναι η ψυχολογική βάση της πίστης σε θεωρίες συνωμοσίας;
Ερωτήματα ίσως εγείρονται σχετικά με την ανάδειξη τέτοιων θεωριών, αν αναλογιστούμε πως ζούμε σε μια εποχή με μεγαλύτερη δυνατότητα πρόσβασης στην πληροφορία. Γιατί λοιπόν δεν αναιρούμε την ιδέα πως μυστικές ομάδες αλληλεπιδρούν ώστε να μας εξαπατήσουν; Οι ερευνητές θεωρούν σε αυτή την διαδικασία ότι εμπλέκονται διάφοροι ψυχολογικοί μηχανισμοί, πολλοί εκ των οποίων συνδέονται με την εξελικτική πορεία του ανθρώπου.
Η γνωσιολογική αιτιολογία
Οι άνθρωποι επιθυμούν και επιδιώκουν να πετύχουν την κατανόηση και τη βεβαιότητα. Αυτό συμβαίνει διότι ο κόσμος που ζούμε πολλές φορές φαντάζει περίπλοκος, επικίνδυνος και χαοτικός. Τα άτομα θέλουν να γνωρίζουν τι συμβαίνει και για αυτό οδηγούνται στην εξήγηση των πραγμάτων. Λειτουργώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο, δημιουργούν μια σταθερή, συνεπή και σαφή εικόνα για το πώς εν τέλει λειτουργεί ο κόσμος που τους περιβάλλει.
H υπαρξιακή αιτιολογία
Υπάρχουν επίσης ενδείξεις πως οι άνθρωποι στρέφονται σε τέτοιες αναπόδεικτες υποθέσεις ως έναν τρόπο να αισθανθούν ασφαλέστεροι, με την πεποίθηση πως διατηρούν τον έλεγχο. Εδώ σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η έννοια του κινδύνου. Η Karen Douglas, καθηγήτρια κοινωνικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κεντ μας βοηθά να κατανοήσουμε τι σημαίνει αυτό. “Οι θεωρίες συνωμοσίας γίνονται πιο εμφανείς σε περιόδους κρίσης και αυτό έχει να κάνει με την αβεβαιότητα. Οι άνθρωποι χρειάζονται εξηγήσεις όταν πρόκειται για σημαντικά γεγονότα. Σε περίπτωση λοιπόν, που οι πληροφορίες από επίσημα κανάλια είναι ελλιπείς, ασυνεπείς ή συνεχώς τροποποιούνται, όπως συμβαίνει με τον κορονoϊό, συχνά οι άνθρωποι αποζητούν γρηγορότερες και απλούστερες εξηγήσεις.
Αλλά, αντί να μειώνουν την αβεβαιότητα, οι έρευνες δείχνουν ότι οι θεωρίες συνωμοσίας στην πραγματικότητα την αυξάνουν. Το ίδιο ισχύει και για τα αισθήματα αδυναμίας και απογοήτευσης. Οι άνθρωποι μπορεί να παρακολουθούν ψευδείς ειδήσεις προσπαθώντας να αποκτήσουν μια αίσθηση δύναμης και εμπιστοσύνης. Αντί αυτού, αισθάνονται χειρότερα επειδή οι αναπόδεικτες θεωρίες οδηγούν στο να τροφοδοτήσουν τον φόβο τους.
Κοινωνική αιτιολογία
Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν έπειτα, πως πιστεύοντας σε τέτοιες θεωρίες συνωμοσίας, οι άνθρωποι κατασκευάζουν μια θετική εικόνα για τον εαυτό τους. Αισθάνονται καλύτερα σε προσωπικό επίπεδο και δημιουργούν τη δική τους κοινωνική ομάδα. Με τον τρόπο αυτό αισθάνονται μοναδικοί και ξεχωριστοί. Ο ψυχολόγος Anthony Lantian αναφέρει ότι οι άνθρωποι που διακατέχονται από μεγάλη ανάγκη για μοναδικότητα είναι πιο πιθανό από άλλους να υποστηρίξουν συνωμοτικές πεποιθήσεις. Και αυτό επειδή οι θεωρίες συνωμοσίας αντιπροσωπεύουν την κατοχή μη συμβατικών και δυνητικά σπάνιων πληροφοριών.
Η πίστη σε τέτοιες θεωρίες αποτελεί παράλληλα και έναν μηχανισμό άμυνας του ατόμου. Όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε μειονεκτική θέση, αναζητούν τρόπους να ενισχύσουν τις δικές τους αντιλήψεις. Οι κατηγορίες εις βάρος των κακών ‘άλλων’ που συνδέονται με κακόβουλα σχέδια, παρέχει στα άτομα έναν αποδιοπομπαίο τράγο. Το άτομο έτσι εξαλείφει τις ευθύνες από πάνω του και ενισχύει ακόμα περισσότερο την θετική εικόνα για τον εαυτό του.
Ποιοι είναι πιο επιρρεπείς στις θεωρίες συνωμοσίας:
Ο Βασίλης Παυλόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής του τμήματος Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών σκιαγραφεί το προφίλ των οπαδών τέτοιων θεωριών. Βασιζόμενος σε στοιχεία ερευνών, ο κ. Παυλόπουλος αναφέρει πως, συνήθως, πρόκειται για άτομα χαμηλότερης εκπαίδευσης. «Ο λόγος είναι ότι εκεί λείπουν πληροφορίες. Αν κανείς έχει αντικειμενικές πληροφορίες για να ερμηνεύσει ένα φαινόμενο, δε χρειάζεται να ψάξει άλλες εξηγήσεις».
Άλλωστε και το περιοδικό Times έχουν αναδείξει παρόμοιες θέσεις στο πρόσφατο παρελθόν. Η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας είναι, γράφει το δημοσίευμα του Time, αντιστρόφως ανάλογη με την παιδεία και την οικονομική κατάσταση. Η έρευνα τους έδειξε ότι περίπου το 42% των ανθρώπων που δεν πήγαν γυμνάσιο πιστεύουν σε τουλάχιστον μία θεωρία συνωμοσίας, σε σύγκριση με το 23% των ατόμων με μεταπτυχιακό τίτλο. Άλλη μελέτη από το 2017 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι άνθρωποι με χαμηλότερο εισόδημα τείνουν να πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας.
Ο Δρ. John Grohol, αρχισυντάκτης του Psych Central, έχει δηλώσει ότι οι άνθρωποι που αισθάνονται αποξενωμένοι από τη σύγχρονη κοινωνία, η οποία είναι πιο περίπλοκη και δύσκολη στην πλοήγηση, εξαιτίας και των νέων τεχνολογιών, είναι πιο πιθανό να στραφούν σε συνωμοσιακές θεωρίες. Έχει επίσης υποστηρίξει πως «ομάδες των οποίων η ταυτότητα είναι συνδεδεμένη με παραδοσιακές κοινωνικές αξίες έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας».
Ο ερευνητής van Prooijen διαπίστωσε επίσης ότι η αυτοεκτίμηση επίσης διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Η αβεβαιότητα σχετικά με τον εαυτό είναι επίσης ένα χαρακτηριστικό που σχετίζεται με την αυξημένη πιθανότητα να πιστέψουμε στις θεωρίες συνωμοσίας.
Οι επιπτώσεις της πίστης σε θεωρίες συνωμοσίας:
Ενώ οι ερευνητές έχουν εντρυφήσει στο γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε συνωμοσίες, είναι λιγότερο σαφές ποια είναι τα αποτελέσματα αυτών των πεποιθήσεων. Σε αυτό που έχουν καταλήξει όμως είναι ότι παρά το γεγονός ότι οι θεωρίες αυτές παρακινούνται από την επιθυμία για κατανόηση, έλεγχο και κοινωνική ανάπτυξη, εν τέλει αυτό δεν επιτυγχάνεται. Αντί να εκπληρώνονται αυτές τις ανάγκες, η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας φαίνεται να ενισχύει τα συναισθήματα σύγχυσης, απομόνωσης και μοναξιάς. Είναι ένας φαύλος κύκλος. Τα αρνητικά συναισθήματα συμβάλλουν στην πίστη στις συνωμοσίες, αλλά η πίστη στις συνωμοσίες οδηγεί σε αρνητικά συναισθήματα.
Οι θεωρίες συνωμοσίας διαβρώνουν την εμπιστοσύνη των ανθρώπων απέναντι στην κυβέρνησή τους, στους ηγέτες τους και στους θεσμούς τους. Ελαττώνει επίσης την εμπιστοσύνη στην ίδια την επιστήμη και την έρευνα. Αυτή η δυσπιστία μπορεί να αποθαρρύνει τους ανθρώπους να συμμετάσχουν στις κοινωνικές διεργασίες. Ως απόρροια, μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να σταματήσουν να βλέπουν τον εαυτό τους ως πολύτιμους συνεισφέροντες στην κοινωνία.
Η πίστη σε πράγματα που δεν είναι αληθινά ελοχεύει πολλούς κινδύνους. Με το να ενστερνίζονται τα άτομα θεωρίες συνωμοσίες, ενδέχεται να επηρεαστεί η ατομική συμπεριφορά τους. Και σε επόμενο βήμα να επηρεάσουν την κοινωνία στο σύνολό της με την δράση τους. Η αναζωπύρωση παραδείγματος χάριν της ιλαράς στις ΗΠΑ έχει αποδοθεί σε μεγάλο βαθμό στην άρνηση ορισμένων ατόμων να εμβολιαστούν. Μια άρνηση που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην συνωμοτική πεποίθηση ότι τα εμβόλια προκαλούν αυτισμό και άλλες ασθένειες στον άνθρωπο.
Γίνεται λοιπόν φανερό, ότι αυτές οι αναπόδεικτες θεωρίες αποτελούν κίνδυνο για τη δημόσια υγεία άλλα και την ίδια την πολιτική διαδικασία. Τέτοιες πεποιθήσεις μπορεί να οδηγήσουν τους ανθρώπους να μην εμβολιαστούν, να μην ψηφίσουν ή να προβούν ακόμη και σε επικίνδυνη ή βίαιη συμπεριφορά. Κατανοώντας τη σημαντικότητα του ζητήματος, οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε κριτικά τις πληροφορίες που λαμβάνουμε, να επιβεβαιώνουμε τις πηγές μας και να εμβαθύνουμε όταν πρόκειται για θέματα ζωτικής σημασίας. Η παραπληροφόρηση είναι πολύ περισσότερο εφικτή στην εποχή των social media και του ωκεανού των ειδήσεων. Για τον λόγο αυτό οι πολίτες δεν πρέπει να αρκούνται σε τίποτα λιγότερο από την ορθή και πολύπλευρη ενημέρωση.
Πηγές:
- A psychologist explains why people cling to conspiracy theories during uncertainty and after traumatic events. Ανακτήθηκε από businessinsider.com
- Why People Believe in Conspiracy Theories. Ανακτήθηκε από verywellmind.com
- Γιατί τόσοι άνθρωποι πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας. Ανακτήθηκε από cnn.gr
