Τι είναι αυτό που μας χαρακτηρίζει ως ανθρώπους, ως προσωπικότητες; Τι είναι αυτό που μας διαφοροποιεί και δίνει νόημα στη ζωή μας και τις πράξεις μας; Για την ακρίβεια, η μνήμη απορρέει από τις πράξεις μας και ταυτόχρονα διαμορφώνει το υπόβαθρο για τις μελλοντικές επιλογές μας. Πρόκειται για την πιο βασική γνωστική λειτουργία και το σημαντικότερο μέρος της νοημοσύνης. Επομένως, οποιαδήποτε βλάβη ή εκφυλισμός αυτής της ανώτερης λειτουργίας υπονομεύει άμεσα το βιοτικό επίπεδο και την υγεία του ατόμου. Μία τέτοια περίπτωση είναι και η νόσος Alzheimer.
Είναι γνωστό πως πρόκειται για νόσο κυρίως της μεγάλης ηλικίας, αλλά μπορεί να παρατηρηθεί και σε μεσήλικες. Εξίσου γνωστό είναι πως η κύρια εκδήλωσή της είναι η άνοια. Μάλιστα, αποτελεί το 50% του συνόλου των ανοιών, ενώ παρατηρείται με συχνότητα 1% στον πληθυσμό ηλικίας περί τα 65 έτη και 15-18% στον πληθυσμό ηλικίας γύρω στα 80 έτη. Είναι φανερό, λοιπόν, πως η νόσος Alzheimer αποτελεί πέρα από πρόβλημα υγείας και πρόβλημα κοινωνικό, γι’ αυτό καθίσταται ακόμα πιο σημαντική η ευαισθητοποίηση του κοινωνικού συνόλου και της Πολιτείας.
Όσον αφορά την αιτιολογία της νόσου, ακόμα δεν είναι πλήρως αποσαφηνισμένη. Υπάρχουν ενδείξεις για κληρονομική προδιάθεση, τουλάχιστον στην οικογενή μορφή, αλλά οι περισσότερες περιπτώσεις είναι σποραδικές. Φαίνεται, πάντως, να επικρατούν οι θεωρίες του γενετικού και περιβαλλοντικού παράγοντα. Συνοπτικά, τα κύρια σημεία της αλλοίωσης του εγκεφάλου είναι η γενικευμένη ατροφία του φλοιού, η μείωση και εκφύλιση των νευρώνων και η εμφάνιση χαρακτηριστικών «γεροντικών πλακών».
Ας επικεντρωθούμε, όμως, στο ζήτημα της πρόληψης, αφού όπως ήδη τονίσαμε η νόσος Alzheimer είναι μια αρκετά συχνή εκφυλιστική νόσος του εγκεφάλου και αποτελεί μείζον κοινωνικό ζήτημα για την τρίτη ηλικία και εμμέσως για ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο. Το ερώτημα που τίθεται δεν έχει βρει ακόμα οριστική και ξεκάθαρη απάντηση, αφού οι σχετικές έρευνες βρίσκονται σε εξέλιξη. Παρ’ όλα αυτά, φαίνεται να υπάρχουν τρόποι πρόληψης ή έστω καθυστέρησης εκδήλωσης της νόσου. Αλλά τι ακριβώς περιλαμβάνει η κλινική εικόνα αυτής της εκδήλωσης;
Χαρακτηρίζεται από οργανικό ψυχοσύνδρομο με βασικό στοιχείο την άνοια, διαταραχή αρχικά της πρόσφατης μνήμης και αλλαγή της προσωπικότητας, διαταραχή της κρίσης και του προσανατολισμού στον χρόνο, διαταραχές του λόγου (δυσκολία στην ανεύρεση ονομάτων, ατόμων και αντικειμένων). Βαθμιαία η άνοια επιτείνεται με αποτέλεσμα τον περιορισμό της επαγγελματικής και κοινωνικής λειτουργικότητας. Παρατηρούνται, επίσης, έλλειψη αναστολών, ευφορική διάθεση ή κατάθλιψη, ψευδαισθήσεις, παρανοϊκές ιδέες, παραμέληση των κανόνων υγιεινής και, τελικά, γενική αδράνεια με απώλεια ούρων και κοπράνων.
Είναι φανερό πως η υποψία της νόσου θα πρέπει να τεθεί από τα πρώτα της στάδια, έτσι ώστε να αρχίσει εγκαίρως η θεραπευτική της αντιμετώπιση. Ας επιστρέψουμε, όμως, στη φάση που είναι ελεύθερη συμπτωμάτων. Άλλωστε, όπως αναφέραμε, φαίνεται πως είναι εφικτή η πρόληψη του Alzheimer. Ο καθένας μας μπορεί καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του να φροντίζει την υγεία του και το μέλλον του μέσω των καθημερινών συνηθειών του, γεγονός που ισχύει και για πολλά ακόμα νοσήματα. Στην περίπτωση του Alzheimer οι καθημερινές δραστηριότητες αποκτούν ακόμα μεγαλύτερη αξία.
Μπορεί οι γενετικοί παράγοντες της νόσου να μην είναι τροποποιήσιμοι, ωστόσο υπάρχουν και άλλοι που μπορούν να αντιμετωπιστούν ή να προληφθούν. Αυτοί είναι οι καρδιαγγειακοί παράγοντες, το κάπνισμα, οι κακώσεις της κεφαλής, η κατάθλιψη, διάφορα φάρμακα (οιστρογόνα, αντιυπερτασικά, αντιλιπιδαιμικά, αντιφλεγμονώδη κ.ά.), οι παράγοντες που επηρεάζουν τα νοητικά αποθέματα (IQ, εκπαίδευση, επάγγελμα, πνευματικές και κοινωνικές δραστηριότητες, φυσική άσκηση κ.ά.) και οι διατροφικοί παράγοντες. Γίνεται, λοιπόν, φανερό πως διαθέτουμε το εξής οπλοστάσιο στην πρόληψη του Alzheimer:
- Αντιμετώπιση της παχυσαρκίας, του σακχαρώδη διαβήτη, της δυσλιπιδαιμίας και της υπέρτασης στη μέση ηλικία.
- Αποφυγή καπνίσματος.
- Γενικά, όσον αφορά το καρδιοαναπνευστικό σύστημα, φαίνεται πως η καλή κατάστασή του σχετίζεται με τη διατήρηση του όγκου του ιππόκαμπου στις μεγαλύτερες ηλικίες και κατά προέκταση την καλύτερη μνήμη.
- Προσοχή στις εγκεφαλικές κακώσεις που οδηγούν σε διάσειση και απώλεια συνείδησης για μεγάλο χρονικό διάστημα σε οποιαδήποτε ηλικία.
- Πνευματικές και κοινωνικές δραστηριότητες: η απασχόληση του μυαλού με πνευματικές δοκιμασίες, εκπαίδευση της μνήμης και κοινωνικές αλληλεπιδράσεις μπορεί να υποκαταστήσει ακόμα και τη μικρότερη σε διάρκεια εκπαίδευση του ατόμου.
- Άσκηση: έρευνες δείχνουν πως η ισομετρική άσκηση είναι η καταλληλότερη στη στρατηγική πρόληψης και καθυστέρησης του Alzheimer. Μία υπόθεση είναι ότι μέσω της υπεραιμίας που προκαλείται, ακολουθεί η ενεργοποίηση ενός καταρράκτη αγγειακών, νευροτροφικών και νευροενδοκρινών συμβάντων που βελτιώνουν τη γνωστική λειτουργία.
- Μεσογειακή δίαιτα, μεγαλύτερη πρόσληψη βιταμινών C, Ε, Β6, Β12 και φυλλικού οξέος, φλαβονοειδών, ακόρεστων λιπαρών.
Φυσικά, οι έρευνες συνεχίζονται σε πολλά πεδία και οι γνώσεις σχετικά με τη νόσο συνεχώς εμπλουτίζονται. Δύο είναι, ωστόσο, τα βασικά στοιχεία: η αναγνώριση της ανάγκης πρόληψης και η χρηματοδότηση της έρευνας και της οργάνωσης των δομών Υγείας, με αποδέκτες το κοινωνικό σύνολο και την Πολιτεία αντίστοιχα. Άλλωστε, ως άνθρωποι καλούμαστε να φροντίζουμε την υγεία, το μυαλό και το σώμα μας, ενώ ως πολίτες οφείλουμε να διεκδικούμε τα δικαιώματά μας, στα οποία συμπεριλαμβάνεται και το οργανωμένο σύστημα Υγείας.