Βλέποντας πρόσφατα στην τηλεόραση τις “Μάγισσες του Σάλεμ”, ήρθε στο μυαλό μου η εικόνα μιας λαμπερής και, ταυτόχρονα, αγαπητής προσωπικότητας, του Άρθουρ Μίλερ. Φέτος συμπληρώθηκαν κιόλας δέκα τρία χρόνια από τον θάνατό του, ωστόσο το έργο του καταξιωμένου αυτού συγγραφέα παραμένει ζωντανό μέσα στις καρδιές μας.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή: Ο Άρθουρ Μίλερ, παιδί ευκατάστατης οικογένειας Αμερικανοεβραίων, ήρθε στον κόσμο το 1915. Η νεανική ηλικία του δεν ήταν καθόλου εύκολη γι’αυτόν καθώς μετά το οικονομικό κραχ του 1929, που είχε ως συνέπεια την πτώχευση της οικογένειάς του, αναγκάστηκε να απασχοληθεί σε διάφορες εργασίες για να εξασφαλίσει τα “προς το ζην”. Αρχικά, οδηγήθηκε προς τη δημοσιογραφία την οποία και σπούδασε. Δεν άσκησε ωστόσο το επάγγελμα αυτό επειδή τον κέρδισε τον θέατρο αλλά και η έντονη εσωτερική επιθυμία του να γίνει θεατρικός συγγραφέας.
Η καταξίωση όμως άργησε να φανεί. Προάγγελος της αποτέλεσε το ανέβασμα στο Broadway του έργου “Ήταν όλοι τους παιδιά μου” το οποίο την ίδια χρονιά ανέβηκε και στη χώρα μας, στο Θέατρο Τέχνης από τον σπουδαίο Κάρολο Κουν. Στη συγκεκριμένη παράσταση έλαβαν μέρος οι ηθοποιοί, Βασίλης Διαμαντόπουλος, Βάσω Μεταξά, Λυκούργος Καλλέργης και Έλλη Λαμπέτη. Όμως το απόγειο της επιτυχίας του Μίλερ ήρθε το 1949 με τον “Θάνατο του Εμποράκου” σε σκηνοθεσία του περίφημου Ηλία Καζάν. Το συγκεκριμένο έργο μάλιστα, διακρίθηκε με τρία κορυφαία αμερικανικά βραβεία: το βραβείο Πούλιτζερ, το βραβείο Τόνι και το βραβείο Κριτικών της Νέας Υόρκης. Με τον τρόπο αυτό ο Μίλερ εξασφαλίζει μία περίοπτη θέση στο χώρο των θεατρικών συγγραφέων της Αμερικής δίπλα στον άλλον κορυφαίο συγγραφέα της εποχής, τον Ευγένιο Ο’Νιλ.
Ο βίος του Άρθουρ Μίλερ υπήρξε γενικότερα αρκετά ταραχώδης. Το αποκαλύπτει χαρακτηριστικά ο ίδιος στην αυτοβιογραφία του, “Τimebends”, η οποία κυκλοφόρησε το 1985 στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Καστανιώτη με τον τίτλο “Στη δίνη του χρόνου”.
Στην αυτοβιογραφία του λοιπόν ο συγγραφέας μας περνάει και στα χρόνια του λεγόμενου “Μακαρθισμού”, όταν κλήθηκε από την Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών να καταθέσει ονόματα “κομμουνιστών” συγγραφέων και καλλιτεχνών. Ο ίδιος ο Μίλερ φανερώνοντας την ακεραιότητα του χαρακτήρα του αλλά και το ήθος του και αποκρούοντας τις συνεχείς πιέσεις του ισχυρού, την περίοδο εκείνη, ιδιοκτήτη της “Twentieth Century Fox”, Σπύρου Σκούρα αρνήθηκε να συμμορφωθεί στις υποδείξεις της Επιτροπής. Δεν έπραξε όμως το ίδιο ο επιστήθειος φίλος του, συνεργάτης και σκηνοθέτης των έργων του, Ηλίας Καζάν. Το γεγονός αυτό ώθησε τον Μίλερ στην απόφαση να διακόψει κάθε επαφή με τον στενό του φίλο. Το τίμημα ωστόσο, που κλήθηκε να πληρώσει για τη γενναία στάση που επέδειξε απέναντι στην Επιτροπή ήταν η καταδίκη του σε ολιγόμηνη φυλάκιση, την οποία όμως εξαγόρασε. Μάλιστα το Ανώτατο Δικαστήριο το 1958 τον αθώωσε παμψηφεί.
Στον Μίλερ αποδίδεται κατά βάση ο χαρακτηρισμός της Μακαρθικής περιόδου ως “κυνήγι μαγισσών”. Όταν επισκέφτηκε το Σάλεμ, αφού μελέτησε τα σχετικά αρχεία, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι τοπικές “δίκες των μαγισσών” το 1692, στις οποίες καταδικάστηκαν σε θάνατο και τελικά απαγχονίστηκαν 19 αθώοι άνδρες και γυναίκες, φανέρωναν πολλά κοινά στοιχεία με τις ακροαματικές διαδικασίες της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Ενεργειών. Έχοντας ως βασικό ερέθισμα το γεγονός αυτό ο Άρθουρ Μίλερ προέβη στη συγγραφή του “Crusible”, γνωστότερου σε μας ως “Οι μάγισσες του Σάλεμ “. Το έργο αυτό περιείχε στοιχεία πολιτικής αλληγορίας όπως για παράδειγμα, η μάχη της ανθρώπινης βούλησης και της ελεύθερης προσωπικότητας κάθε ατόμου ενάντια στη μισαλλοδοξία, τον δογματισμό και τις πολιτικές πιέσεις. Έγινε μάλιστα γνωστό σε παγκόσμιο επίπεδο.
Μια άλλη πτυχή της ζωής του, η σχέση του Μίλερ με τη Μέρλιν Μονρόε, ο γάμος αλλά και το διαζύγιό τους, αποτέλεσαν αφορμή για αρνητικά σχόλια και επιθέσεις εναντίον του για αρκετά χρόνια.
Όταν μάλιστα εμπλούτισε το έργο του “Μετά την Πτώση” με ελαφρώς παραλλαγμένα κάποια συμβάντα από την κοινή του διαβίωση με τη Μονρόε, κατηγορήθηκε για χυδαιότητα και για ανηθικότητα. Ο ίδιος, μέχρι το 1985 και την έκδοση της αυτοβιογραφίας του, δεν προχώρησε σε επίσημες δηλώσεις για την προσωπική σχέση του με την γνωστή καλλιτέχνιδα. Ο γάμος του πάντως με την Μονρόε έληξε με την έκδοση διαζυγίου το 1961.
Όντας πνεύμα ανήσυχο και με βαθιά πολιτική και κοινωνική ευαισθησία, ο Μίλερ εξελέγη το 1965 πρόεδρος του διεθνούς οργανισμού “PEN CLUB”. Στον οργανισμό αυτό προσέδωσε σημαντικό κύρος και χάρη στην ανοιχτή προσωπικότητά του τον ανέδειξε σε φορέα διάδοσης της ελευθερίας της έκφρασης σε διεθνές επίπεδο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελεί η ρητή απαγόρευση από την πλευρά του συγγραφέα να ανεβαίνουν τα έργα του στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των Συνταγματαρχών (1967-1974).
Σημαντικό κομμάτι αποτελεί η αναφορά στο λογοτεχνικό ύφος και κάποια ιδιαίτερα στοιχεία που χαρακτηρίζουν το σύνολο των έργων του Μίλερ. Η περίοδος στην οποία εμφανίζεται και δημιουργεί ο Μίλερ στην Αμερική έχει ως γνώρισμα , θα λέγαμε, την παρουσία δύο καλλιτεχνικών ειδών: του μιούζικαλ και του μελοδράματος. Η παρουσία του Μίλερ συμπίπτει χρονικά με την επιτυχημένη εμφάνιση σημαντικών μορφών στο αμερικανικό θέατρο, όπως ο προαναφερόμενος ήδη Ευγένιος ‘Ο Νιλ και ο Τένεσι Ουίλιαμς, οι οποίοι συμβάλλουν ο καθένας με τον δικό του τρόπο στον εκσυγχρονισμό και το “φρεσκάρισμα” της θεματολογίας και του ύφους των θεατρικών παραγωγών.
Η ίδια η καθημερινότητα ασκεί σημαντική επίδραση στον Μίλερ και αποτελεί οδηγό του στην δύσκολη διαδρομή της σύνθεσης των έργων του. Βασικό θεματικό μοτίβο αποτελεί θα λέγαμε για τον ίδιο το δίλημμα που απασχολεί την ανθρώπινη φύση: η επιλογή ανάμεσα στο καλό και το κακό. Παρατηρούνται επίσης συχνά στα έργα του συχνές αναφορές σε πανανθρώπινες διαχρονικές αξίες και θεσμούς, όπως η ηθική, η οικογένεια αλλά και η ατομική υπευθυνότητα.
Ο ίδιος ο Μίλερ υπήρξε μαθητής αλλά και συνεχιστής του αμερικανικού ρεαλισμού στο πλαίσιο του οποίου δεν διστάζει να σκιαγραφήσει το πορτραίτο κάθε ανθρώπινου χαρακτήρα μέσα από τις επιδράσεις που δέχεται κάθε άτομο στο κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο ζει αλλά και μέσα από τις εσωτερικές συγκρούσεις που υφίσταται κάθε ανθρώπινος χαρακτήρας.
Αν και ήταν ενενήντα ετών, παρέμεινε βαθιά δημιουργικός και εξακολούθησε να γράφει. Στο πλούσιο έργο του περιλαμβάνοντα, εκτός από θεατρικά έργα, μυθιστορήματα, διηγήματα, κινηματογραφικά σενάρια και βιβλία για παιδιά. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα εξής: “Situation Normal”, “In Russia”, “In the Country”, “the Hook”. Ο Άρθουρ Μίλερ άφησε την τελευταία του πνοή το 2005 στο Κονέκτικατ των Ηνωμένων Πολιτειών αφήνοντας τον κόσμο του θεάτρου, τον οποίο αγάπησε, φτωχότερο.