Ο Στέφανος-Κωνσταντίνος Θεοτόκης ήταν Έλληνας συγγραφέας, σημαντικός εκπρόσωπος της Επτανησιακής σχολής, αλλά και μεταφραστής. Ήταν από τους πρώτους συγγραφείς που προχώρησαν στο δημοτικιστικό κίνημα, καθώς οι σοσιαλιστικές επιρροές διακρίνονται σε όλα του τα έργα. Στην ποιητική του συλλογή, κυριαρχούν μεταφράσεις του Σαίξπηρ, αλλά και ποιήματα φιλοσόφων, όπως του Πλάτωνα, του Βιργιλίου, του Γκαίτε κ.α.
Με το έργο του Ο Κατάδικος, ο Θεοτόκης πρωτοτύπησε και εισήγαγε την περιγραφή ηθών και ανθρώπινων σχέσεων υπό το πρίσμα του κοινωνικού ρεαλισμού. Με άλλα λόγια, κατόρθωσε να αποτυπώσει στα έργα του πως λειτουργούσε μια αποκεντρωμένη κοινωνία, όπως αυτή της Κέρκυρας και κυρίως εστιαζόταν στα χαμηλότερα και υποβαθμισμένα κοινωνικά στρώματα.
Έτσι και στον Κατάδικο, ο συγγραφέας επικεντρώνεται στη ζωή σε κάποιο κερκυραϊκό χωριό με έντονη παρουσία του φυσικού στοιχείου και περιβάλλοντος, τις συνήθειες και τις ασχολίες των κατοίκων, τα καθημερινά προβλήματα τους που προκύπτουν υπό συνθήκες κοινωνικού ελέγχου και της αδικίας που απορρέει από την ταξική ανισότητας. Το θρησκευτικό στοιχείο δεν παραλείπεται, αλλά δίνει διαφορετική μορφή και στην πορεία της σύλληψης των εννοιών.
Ο χώρος που εξελίσσεται η ιστορία περιορίζεται στα τετραγωνικά μέτρα ενός κελιού και η αφήγηση παίρνει τη μορφή συζήτησης με σημαντικούς συμμετέχοντες τον Τουρκόγιαννο και τον Πέτρο Πέπονα. Ο Θεοτόκης στήνει ένα περίτεχνο παιχνίδι με τους πρωταγωνιστές να ακροβατούν στα όρια του ηθικά σωστού και λάθους, μεταξύ της δικαιοσύνης και της ακεραιότητας του χαρακτήρα τους.
Η δεξιοτεχνία του συγγραφέα ξεδιπλώνεται σταδιακά, καθώς αποκαλύπτεται ήδη από τον τίτλο. Κατάδικος: Ποιος είναι ο κατάδικος της ιστορίας; Πίσω από την πρώτη εντύπωση που δίδεται στον αναγνώστη εξαιτίας των ιδιοτήτων που έχει προσδώσει στον κάθε χαρακτήρα -αυτή του ισοβίτη κι αυτή του σωστού νοικοκύρη, λοιπόν, κρύβεται μια διαστρεβλωμένη πραγματικότητα που αναδύει ανατρεπτικά γεγονότα, καθοριστικά για τη μοίρα του κάθε χαρακτήρα.
Χωρίς να υποβαθμίζει τη σημασία της δικαιοσύνης, ο Θεοτόκης καταφέρνει να μεταδώσει στους αναγνώστες πως η ηθική δεν συνεπάγεται τη δικαιοσύνη, η ανιδιοτέλεια δεν ανταμείβεται, ίσως και δεν αναγνωρίζεται και η αλήθεια κατασκευάζεται με τρόπο που να ικανοποιεί το ανθρώπινο συμφέρον.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό που ξεχωρίζει στο έργο του Θεοτόκη είναι ο τρόπος που ψυχογραφεί τους χαρακτήρες. Δεν παρεμβαίνει με αφήγηση, δεν χρειάζονται διευκρινίσεις, καθώς ο αναγνώστης αποκτά την αίσθηση ότι παρακολουθεί τους χαρακτήρες του να συνδιαλέγονται: ο τρόπος που συμπεριφέρονται, πως υπάρχουν και κινούνται μέσα στο χώρο, πως εκφράζει μέσα από τις αντιδράσεις τους τα συναισθήματα τους, ότι αγχώνονται, ότι ταράζονται, ιδρώνουν, κομπιάζουν, θυμώνουν, ντρέπονται.
Όμως, η συζήτηση των κεντρικών προσώπων εξελίσσεται μπροστά και στους υπόλοιπους φυλακισμένους, γίνεται προσωπική, αλλά όχι ιδιωτική. Με το ρόλο του επιζωήτη να συντονίζει τη συζήτηση, παρουσιάζεται σαν ένας άλλος δικαστής σε ένα άτυπο δικαστήριο με τους κατηγορούμενους να δικάζονται για όσα διακυβεύονται.
Με τον τρόπο αυτό, ο συγγραφέας ικανοποιεί την αίσθηση της δικαιοσύνης του αναγνώστη, ότι δηλαδή αποδίδεται δικαιοσύνη στον αληθινά αθώο και τιμωρείται ο αληθινά υπεύθυνος. Ωστόσο, διατηρεί το ρεαλιστικό ύφος του έργου, δίνοντας αντίθετη κατάληξη για τους πρωταγωνιστές, καθώς στον χρόνο της αφήγησης, ποτέ δεν μαθαίνεται η αλήθεια στον κοινωνικό περίγυρο ή έστω στα πρόσωπα που εμπλέκονται.
Συγχρόνως, τίθεται έντονα και η διαφορά των ταξικών στρωμάτων που αντιπροσωπεύεται από τους κεντρικούς χαρακτήρες. Ο κακός, αμοραλιστής, πετυχημένος άντρας από τη μία και ο θρησκευόμενος, έντιμος, ανυπεράσπιστος άντρας από το περιθώριο της κοινωνίας από την άλλη.
Εν τέλει, ο Θεοτόκης επιχειρεί να ορίσει την προσωπική, ψυχική ευτυχία και επηρεασμένος από τον χριστιανισμό, τη σωτηρία της ψυχής, μέσω της ανάδειξης της ηθικής, της μετάνοιας και της καλοσύνης. Γι’ αυτό το λόγο, ο Κατάδικος αποτελεί διαχρονικό έργο για τα μηνύματα που μεταφέρει φερμένα από μια άλλη εποχή, υπενθυμίζοντας πως παραμένουν αιώνια και συνεχώς επίκαιρα για κάθε λαό και εποχή.
Υπόθεση από οπισθόφυλλο
…Την ιθαγένεια ενός έργου ή την οικουμενικότητά του, την πιστοποιεί ο ψυχισμός των ηρώων του, δηλαδή, το αν η συμπεριφορά των ηρώων του είναι υπαγορευμένη από τις ειδικές συνθήκες ενός τόπου ή από γενικότερους αντικειμενικούς καθορισμούς. Και ο ψυχισμός των ηρώων του Θεοτόκη είναι οικουμενικός. Ο έρωτας και η μοιχεία είναι φαινόμενα που παρουσιάστηκαν σε όλες τις εποχές και στους λαούς όλους, και παρουσιάζονται μέχρι σήμερα, όπως και το έγκλημα από τον έρωτα.
Και το μήνυμα του έργου και οικουμενικό είναι και στις τελικές προεκτάσεις του διαιώνιο.
Στον «Κατάδικο» η πρόθεση του συγγραφέα διαστέλλεται, υπερβαίνει το πλάτος των κοινωνικών μεταλλάξεων, και συμπροβάλλει την ανάγκη και μιας εκ των ένδον επανάστασης και αποκατάστασης του homo sapiens σε πραγματικά έμφρον ύψος: Φως αγαθό να ξεπλύνει το σπλάχνο από τη λάσπη. Στα σκοτάδια κρυμμένο της ένδον αβύσσου ανάσσει το αρχέγονο «εγώ».
Ο άνθρωπος έρχεται επί προσώπου φωτός, σαν μια μεμονωμένη και ανεπανάληπτη μονάδα ζωής και συνείδησης. Μόνος στους αδιέξοδους δαιδάλους του ονείρου του, μόνος στου λυγμού του το κύμα. Μόνος ενώπιον της ζωής και μόνος ενώπιον του θανάτου…
Στάθης Πρωταίος
