Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός και οι διαχρονικές πτυχές του

Στη Δυτική Ευρώπη, από τα τέλη του 17ου αιώνα και εξής σημειώθηκαν έντονες πνευματικές ζυμώσεις με κύριο στόχο τη λύτρωση του ανθρώπινου ιδεώδους από προλήψεις, δεισιδαιμονίες, την κρατική και θρησκευτική αυθεντία και την επικράτηση του ορθού λόγου και της λογικής σκέψης, της ανεξιθρησκίας και του σεβασμού. Το συνολικό αυτό κίνημα έμεινε γνωστό στην ιστορία ως Διαφωτισμός και άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στη νεότερη ευρωπαϊκή πολιτική σκέψη. Φυσικά, το ρεύμα αυτό πέρασε και από τον ελληνικό κόσμο και έγινε γνωστό ως Νεοελληνικός Διαφωτισμός.

Για να κατανοήσουμε καλύτερα την έννοια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού θα πρέπει να εντοπίσουμε τα κύρια χαρακτηριστικά του τα οποία ήταν ιδεολογικού, φιλοσοφικού, γλωσσολογικού και ιδεολογικού προσανατολισμού. Ο χώρος στον οποίο διαδραματίστηκε ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός ήταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία και σε περιοχές που κατοικούσαν άνθρωποι ελληνικής ταυτότητας και ελληνικής συνείδησης. Ο Κωνσταντίνος Δημαράς, μεγάλος ιστορικός και κριτικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας, είχε επισημάνει πως ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός αποτέλεσε ένα γηγενές και ενδογενές φαινόμενο του ελληνισμού που συνδιαλέχθηκε με τον ευρωπαϊκό και επηρεάστηκε σημαντικά απ’ αυτόν.

Τα τότε διαθέσιμα μέσα, δηλαδή οι διάφορες γραμματολογικές σχολές, οι ακαδημίες, τα ελληνικά τυπογραφεία, βοήθησαν τις διαδικασίες της αφομοίωσης και ενδεχομένως της αλλαγής των ιδεών. Σε κάποιες περιοχές υπήρχε οικονομική ευμάρεια, γεγονός που ευνόησε την προώθηση της παιδείας. Οι Έλληνες έμποροι και λόγιοι ήλθαν σε επαφή με το ευρωπαϊκό πνεύμα και γρήγορα μεταφράστηκαν στα ελληνικά έργα του Λοκ, του Ντεκάρτ, του Ρουσώ και κορυφαίων άλλων διαφωτιστών. Κύριο χαρακτηριστικό του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι η αντίθεση στο πολιτικό και θρησκευτικό κατεστημένο της εποχής του. Ζητά την ανάπτυξη της παιδείας για όλους και απαλλαγή της ανθρώπινης προσωπικότητας από προλήψεις και απαρχαιωμένες πεποιθήσεις.

Ειδοποιός διαφορά του όμως με τον ευρωπαϊκό, είναι το ότι απευθύνθηκε σε υπόδουλο λαό και βασικός πυρήνας του αποτέλεσε η απελευθέρωση του έθνους. Ο Δημαράς έχει συνδέσει τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό με τον αγώνα των Ελλήνων για εθνική ανεξαρτησία το 1821. Ο Αδαμάντιος Κοραής τοποθετεί την έναρξη του κινήματος στα τέλη του 18ου αιώνα. Η εξέλιξη του φαινομένου στον ελληνικό πνευματικό κόσμο θα μπορούσε να διακριθεί γενικά σε τρεις περιόδους. Η πρώτη περίοδος είναι συνυφασμένη με τον Γάλλο φιλόσοφο Βολταίρο που είχε από νωρίς κάνει γνωστό το όνομά του και εκτός Γαλλίας. Σ’ αυτή την προδρομική περίοδο εμφανίζονται ονόματα, όπως ο Θωμάς Μανδακάσης, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ και ο Ευγένιος Βούλγαρης. 

Όσον αφορά τη δεύτερη περίοδο, τυπικός εκπρόσωπος θα μπορούσε να θεωρηθεί ο Δημήτριος Καταρτζής και οι οπαδοί του, μεταξύ αυτών και ο Ρήγας Βελεστινλής. Η τρίτη περίοδος του διαφωτισμού θα είχε στενή σχέση με την κίνηση των Ιδεολόγων, της ομάδας διανοουμένων δηλαδή, οι οποίοι ήταν σταθερά προσηλωμένοι στις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας που έβρισκαν απήχηση στη θεωρία της Γαλλικής Επανάστασης. Του πνεύματος αυτού, γενναίου στη θεωρία αλλά συγκρατημένου για ό,τι αποβλέπει στην πράξη, χαρακτηριστικός εκπρόσωπος στον ελληνικό κόσμο είναι ο Αδαμάντιος Κοραής, του οποίου η μακρά δράση υπερβαίνει τα ειδικά πλαίσια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Οι αλλαγές που έφερε το φαινόμενο αυτό δεν έγιναν εύκολα. Οι παραδοσιακές πρακτικές της εκπαίδευσης έδειξαν ότι μπορούν να αντέξουν αρκετά στο χρόνο και ασφαλώς η αντίδραση των φορέων τους ήταν έντονη. Η αντίδραση αυτή οφειλόταν κυρίως στην μακρά ελληνική παράδοση, από την αρχαιότητα διαμέσου των ρωμαϊκών χρόνων, που διατηρήθηκε επί της ουσίας σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και ενισχυόταν από την δικαιολογημένη ιστορικά μακραίωνη καχυποψία της Ανατολικής Εκκλησίας προς τη Δύση. Η κύρια αντίδραση στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό προερχόταν κυρίως από τοπικούς φορείς του κλήρου και από παλαιότερους καθηγητές ελληνικών κολεγίων. Πρέπει να επισημανθεί πως οι περισσότεροι φορείς των διαφωτιστικών ιδεών παρέμειναν ορθόδοξοι ίσως γιατί ήθελαν να επιτύχουν καλύτερη διάδοση των ιδεών τους. 

Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός επέτρεψε για πρώτη φορά σε μία ομάδα να αναρριχηθεί κοινωνικά. Ο νέος αυτός κοινωνικός σχηματισμός δεν ήταν άλλος από τους Φαναριώτες – ονομάστηκαν έτσι γιατί κατοικούσαν στη συνοικία Φανάρι της Κωνσταντινούπολης, όπου είχε την έδρα του και το Οικουμενικό Πατριαρχείο από το 1599. Οι Φαναριώτες κατάφεραν να μορφωθούν στη Δύση και να σταδιοδρομήσουν ως λόγιοι, πράγμα που τους έδωσε τη δυνατότητα ν’ αναλάβουν την καθοδήγηση της ανώτερης ελληνικής εκπαίδευσης. Η γλωσσομάθειά τους και το κοσμοπολίτικο τους πνεύμα έκαναν τις υπηρεσίες τους πολύτιμες για την Υψηλή Πύλη, σε μια εποχή που η Οθωμανική Αυτοκρατορία, μετά από σοβαρές στρατιωτικές ήττες, και με αμβλυμένη την επεκτατική της ορμή, βρισκόταν αναγκασμένη ν’ αρχίσει σοβαρές διπλωματικές διαπραγματεύσεις με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις.

Κατά την τελευταία προεπαναστατική εικοσαετία το πνευματικό αυτό κίνημα ολοκληρώνει τον κύκλο του. Η διάδοση και επεξεργασία των βασικών ιδεών του έχουν ως ένα σημείο συντελεστεί. Ιδρύθηκαν νέα σχολεία που στελεχώθηκαν από λογίους που είχαν ενστερνιστεί τις ιδέες. Η δυναμική αυτή φάση συνδέεται με την εθνική αυτοσυνειδησία και την αφύπνιση και με τις ζυμώσεις που θα κυοφορήσουν την Επανάσταση. Οι Έλληνες λόγιοι κατάφεραν να δημιουργήσουν θαυμασμό για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, εκμεταλλευόμενοι κυρίως το αίσθημα μειονεξίας που έτρεφαν οι Έλληνες της εποχής για τους ευρωπαϊκούς λαούς. Όμως, αυτός ο θαυμασμός ήταν καθόλα αποκομμένος από την παράδοση του γένους και έμοιαζε αρκετά με αυτόν που έτρεφαν οι Ευρωπαίοι για την κλασική αρχαιότητα, όπως τον είχαν συλλάβει μέσα από γραπτά κείμενα, χωρίς να μπορούν να τον κατανοήσουν συστηματικά.

Σε όλη την πορεία του κινήματος τέθηκαν θέματα και προβληματισμοί που ταλαιπώρησαν επί μακρόν την ελληνική παιδεία και εκπαίδευση. Μεταδόθηκαν νέες γνώσεις και νέες ανακαλύψεις. Η φιλολογική διαμάχη της εποχής με επίκεντρο το γλωσσικό ζήτημα αντικατοπτρίζει εν μέρει τις πνευματικές αναζητήσεις και τον δυναμισμό με τον οποίο αντιμετώπισαν οι Έλληνες λόγιοι τα πνευματικά θέματα. Κυριότεροι εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ήταν ο Μεθόδιος Ανθρακίτης (1660 – 1736) εφημέριος στο ναό του Αγίου Γεωργίου της Βενετίας και διευθυντής στη Σχολή Κυρίτζη στην Καστοριά, ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716 – 1806) μεγάλος κληρικός και παιδαγωγός της εποχής, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ (1730 – 1800) που ασχολήθηκε με τις φυσικές επιστήμες και την εκπαίδευση, ο Αδαμάντιος Κοραής (1748 – 1833) ίσως ο πιο γνωστός διαφωτιστής και τέλος ο Ρήγας Βελεστινλής (1757 – 1798) τα έργα του οποίου είχαν έντονο επαναστατικό και ιδεολογικό περιεχόμενο. 

Πρέπει να επισημανθεί ότι ο όρος Νεοελληνικός Διαφωτισμός ξεπήδησε μέσα από τα έργα του Κ.Θ. Δημαρά. Κατά μία άποψη χρησιμοποιείται καθ’ υπερβολή, ενώ πρόκειται απλώς για ένα πνευματικό κίνημα με αίτημα τον εκσυγχρονισμό της παιδείας. Κάποιοι επισημαίνουν πως ο μόνος διαφωτιστής που είχε όραμα για επανάσταση ήταν ο Βελεστινλής, ενώ όλοι οι υπόλοιποι δεν είχαν τέτοιες προσδοκίες.  Αντίθετα, οι Έλληνες έμποροι αρχικά ήταν αρνητικοί, ενώ μετά εισήλθαν στο πνεύμα της επανάστασης ως μέλη μιας εθνικής κοινότητας και όχι ως έμποροι. Όπως και να ονομαστεί όμως αυτό το κίνημα, είναι σίγουρο πως βοήθησε σημαντικά στο να “ξεκολλήσουν” οι Έλληνες από τον υπόδουλο ζυγό και να αναζητήσουν την ταυτότητά τους. 

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν γι’ αυτό το άρθρο:

Νεοελληνικός Διαφωτισμός: δημοσιεύτηκε στο greek- language. gr.

Κ.Θ Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Ερμής, Αθήνα 2009 (10η έκδ.), 1 & 10-12.

2. Ο νεοελληνικός Διαφωτισμός (αρχές 18ου αιώνα – 1830): χαρακτηριστικά, φάσεις και βασικοί εκπρόσωποι: δημοσιεύτηκε στο repository.kallipos.gr

Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, μτφ. Στέλλα Νικολούδη, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2000 (3η έκδ.), 32-33.