Πριν λίγο καιρό, η κατάσταση της υγείας του Αλέξανδρου Βέλλιου, που έπασχε από μια μορφή εξαιρετικά επιθετικού καρκίνου, επιδεινώθηκε ραγδαία, προκαλώντας του αφόρητους πόνους. Με την κατάσταση να είναι οριστικά μη αναστρέψιμη, ο δημοσιογράφος γνωστοποίησε την απόφαση του να θέσει ο ίδιος τέλος στη ζωή του, πράγμα που έπραξε. Λίγες μέρες πριν, η εισαγγελία διέταξε την εκταφή του, προκειμένου να διαπιστωθεί εάν κάποιος γιατρός του προμήθευσε ενέσιμη θανατηφόρα ουσία. Εάν δηλαδή ο Αλέξανδρος Βέλλιος προχώρησε σε αυτό που ονομάζεται «μη υποβοηθούμενη ευθανασία», κάτι που επισύρει την ποινική καταδίκη του γιατρού. Γεννιέται λοιπόν το φιλοσοφικό, ηθικό αλλά και νομικό ερώτημα: Πέρα από το δικαίωμα στη ζωή, μήπως πρέπει να θεσμοθετηθεί και δικαίωμα στον αξιοπρεπή θάνατο, κατ’επιλογή του ασθενούς;
Ο όρος «μη υποβοηθούμενη ευθανασία» αναφέρεται στην περίπτωση που ο γιατρός του ασθενούς του παρέχει την ουσία, που προκαλεί γρήγορο και ανώδυνο θάνατο ,σε οποιαδήποτε μορφή και ο ίδιος ο ασθενής τη χορηγεί στον εαυτό του. Έτσι, διαχωρίζεται από την «υποβοηθούμενη ευθανασία, όπου ο γιατρός είναι αυτός που χορηγεί τη θανατηφόρα ουσία στον ασθενή. Κοινό χαρακτηριστικό των δυο όρων, είναι α) ότι ο ασθενής πάσχει από ανίατη ασθένεια, που θα επιφέρει σίγουρα το θάνατό του, β) η ασθένεια προκαλεί στον ασθενή αφόρητους πόνους, ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο τον εμποδίζει να ζήσει φυσιολογικά και να αναπτύξει την προσωπικότητα του και γ) για τους παραπάνω λόγους, ο ασθενής σε ήρεμη ψυχική κατάσταση και με ακέραια τη νοητική του λειτουργία αποφασίζει να τερματίσει ανώδυνα τη ζωή του.
Στο ελληνικό δίκαιο, δεν υπάρχει ρύθμιση για την ευθανασία ασθενούς, υποβοηθούμενη ή μη. Το σύνταγμα δεν αναγνωρίζει κανένα τέτοιο δικαίωμα, αντίθετο θα μπορούσαμε να πούμε στο αναφαίρετο δικαίωμα στη ζωή. Η θεωρητική κατασκευή της ένταξης ενός τέτοιου δικαιώματος στο άρθρο 5 παρ.1 του συντάγματος, που θεσπίζει το σεβασμό στην αξιοπρέπεια του ανθρώπου μάλλον δεν πείθει. Και αυτό γιατί σύμφωνα με την ορθή άποψη το συγκεκριμένο άρθρο δεν θεσπίζει αυτοτελές δικαίωμα, αλλά λειτουργεί περισσότερο ως κατευθυντήρια γραμμή για την ερμηνεία άλλων διατάξεων, κυρίως σε ότι αφορά την οικονομική ζωή του ατόμου (όπου συναντάμε και τις περισσότερες επικλήσεις των δικαστηρίων σε αυτό το άρθρο).
Έτσι, η μόνη οιονεί ρύθμιση για το ζήτημα γίνεται στα άρθρα 300 Π.Κ. και 301 Π.Κ. Το άρθρο 300 Π.Κ., ορίζει ότι τιμωρείται με φυλάκιση όποιος, από οίκτο και μετά από έντονη και επίμονη απαίτηση του θύματος, συναίνεσε και τον σκότωσε. Έτσι, ελλείψει ειδικότερης ρύθμισης εδώ εντάσσεται η περίπτωση της υποβοηθούμενης ευθανασίας που προαναφέρθηκε, με τον γιατρό να απειλείται με φυλάκιση (περιορισμός σε σωφρονιστικό κατάστημα από 10 ημέρες έως 5 έτη). Με το ίδιο εύρος ποινής απειλεί το άρθρο 301 Π.Κ. όποιον βοηθάει κάποιον να αυτοκτονήσει. Επίσης, ελλείψει ειδικότερης ρύθμισης, εδώ εντάσσεται η περίπτωση της μη υποβοηθούμενης ευθανασίας που προαναφέρθηκε. Είναι φανερό, ότι και στις δύο περιπτώσεις ο νομοθέτης αναγνωρίζει ισχυρά ελαφρυντικά, διαχωρίζοντας τις περιπτώσεις αυτές από την απλή ανθρωποκτονία από πρόθεση και μειώνοντας σημαντικά το εύρος της ποινής, αφού για την ανθρωποκτονία από πρόθεση απειλείται ποινή ισόβιας κάθειρξης. Ωστόσο, θεωρούνται και πάλι αξιόποινες πράξεις.
Θα έπρεπε όμως, να αλλάξει αυτό το καθεστώς; Πρόκειται για ένα βαθιά ηθικό ερώτημα, που δεν είναι εύκολο να απαντηθεί. Μπορεί ο νόμος πραγματικά, έστω και υπό αυστηρές προϋποθέσεις, να δίνει σε κάποιον το δικαίωμα να αφαιρεί μια ζωή, έστω και τη δική του; Είναι φανερό πόσο επικίνδυνο θα ήταν ένα τέτοιο ενδεχόμενο και πόσο εύκολα μπορεί να παρασυρθεί κάποιος, να χρησιμοποιηθεί από λάθος ανθρώπους για λάθος σκοπούς, ακόμα και να οδηγήσει στη δόλια αφαίρεση ζωής και περιουσίας από κάποιον.
Από την άλλη, στα πλαίσια της ελευθερίας και της αυτοδιάθεσης του ατόμου, είναι πράγματι ηθικό να αναγκάζουμε κάποιον να συνεχίσει να ζει μια ζωή την οποία δεν μπορεί πλέον να απολαύσει, ούτε να αναπτύξει την προσωπικότητα του σε αυτή; Μπορούμε πράγματι να αναγκάζουμε κάποιον να ζει απλά περιμένοντας το μοιραίο, πολλές φορές υπομένοντας αφόρητους πόνους και εξαντλητικές, πολυέξοδες και ανώφελες θεραπείες;
Κατά τη γνώμη μου, η ζυγαριά μάλλον κλίνει υπέρ της αποποινικοποίσης και θεσμοθέτησης της υποβοηθούμενης και μη ευθανασίας. Πλήθος παραγόντων συνηγορούν σε αυτό το συμπέρασμα. Στην εποχή μας, η ανεξαρτησία του ατόμου είναι πλέον κάτι το δεδομένο και το αναγκαίο. Όλοι μας πλέον έχουμε τη δυνατότητα να διαμορφώσουμε την προσωπικότητα μας πιο αποτελεσματικά από ποτέ, να αποφασίζουμε για το μέλλον μας και τον εαυτό μας, πάντα σε νόμιμα πλαίσια. Αυτή η ανεξαρτησία όμως φαντάζει ατελής, εάν δεν συμπληρωθεί από τη δυνατότητα να επιλέξουμε τον γρήγορο και αξιοπρεπή θάνατο από τον αργό και βασανιστικό.
Ακόμα, σε όλα τα ευρωπαϊκά κράτη παρατηρείται μια τάση φιλελευθεροποίησης του δικαίου, με τον εμπλουτισμό των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, αλλά και την μετατροπή των τελευταίων αντικειμενικών συστημάτων ευθύνης σε υποκειμενικών. Το δίκαιο αναγνωρίζει ότι ο άνθρωπος πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο ελεύθερος να επιλέξει τον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς του, δεχόμενος βέβαια τις συνέπειες των επιλογών του. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο φαντάζει θεμιτή, ίσως και αναγκαία η θεσμοθέτηση της ευθανασίας. Άλλωστε, δικαίωμα που δεν μπορείς να αρνηθείς την άσκηση του, υποβαθμίζεται σε υποχρέωση.
Φυσικά, η όποια θεσμοθέτηση οφείλει να συνοδεύεται από αυστηρές προϋποθέσεις εφαρμογής. Αρχικά, θα πρέπει η κατάσταση του ασθενούς, πέρα από κάθε αμφιβολία, να είναι μη αναστρέψιμη, δηλαδή ο ασθενής να οδηγείται με βεβαιότητα στο θάνατο. Εδώ, απαραίτητο στοιχείο προφανώς είναι η βεβαίωση του γιατρού που παρακολουθεί τον ασθενή. Κατά δεύτερον, η ασθένεια να προκαλεί στον ασθενή αφόρητους πόνους ή κατάκλιση, σε κάθε περίπτωση να τον εμποδίζει ουσιαστικά να απολαύσει τη ζωή και να αναπτύξει την προσωπικότητα του.
Τέλος, η απόφαση για την ευθανασία να είναι αποτέλεσμα ώριμης σκέψης, σε ήρεμη ψυχική και ομαλή νοητική κατάσταση, κατόπιν συζήτησης και σύμφωνης γνώμης του γιατρού. Έτσι, θα αποφευχθεί το (ορατό) ενδεχόμενο να μετατραπεί σε «καταφύγιο» ατόμων με αυτοκτονικές τάσεις λόγω ψυχολογικών ή ψυχιατρικών προβλημάτων, τα οποία μπορούν αν λάβουν την κατάλληλη παρακολούθηση/θεραπεία να τις αποβάλλουν.
Κλείνοντας, πρέπει να αναλογιστούμε την κοινωνική πτυχή του δικαίου. Πολλές φορές, το δίκαιο απλά ακολουθεί, αποκρυσταλλώνει και θεσμοθετεί τις εκάστοτε κοινωνικές αξίες και νόρμες. Άλλες φορές πάλι, λειτουργεί σαν όχημα δημιουργίας και εμπέδωσης κοινωνικών αξιών και νορμών. Μάλλον εδώ πρόκειται για τη δεύτερη περίπτωση κατά την οποία το δίκαιο οφείλει να αποποινικοποιήσει και έτσι να απενοχοποιήσει την ευθανασία από τη συνείδηση της κοινωνίας.
