Ο Ελύτης και η ποιητική του πολέμου

Το έπος του ’40 μας είναι γνωστό ήδη από τα σχολικά μας χρόνια, οι κακουχίες των στρατιωτών, το Αλβανικό μέτωπο, η νίκη μέσα από ακρωτηριασμούς σωματικούς και ψυχικούς. Όπως είπαμε, το έπος. Σήμερα θα ασχοληθούμε με τις μαρτυρίες, τις προσωπικές εμπειρίες του έφεδρου ανθυπολοχαγού Οδυσσέα Αλεπουδέλη (Ελύτη). Τόσο τις -ας μου επιτραπεί ο όρος- δημοσιογραφικές αλλά και τις ποιητικές όπως το “Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας”. Πάμε να βάλουμε τα πράγματα σε μία σειρά.

3 το πρωί, 28 Οκτωβρίου 1940 ο πρεσβευτής της Ιταλίας Grazzi επισκέπτεται τον Έλληνα πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά, αφού τον αφυπνίζει του παραδίδει τελεσίγραφο, σύμφωνα με το οποίο η Ιταλία προς εξασφάλιση της, απαιτούσε την κατάληψη σημαντικών θέσεων σε σημεία του ελληνικού χώρου έως το τέλος του πολέμου. Η προθεσμία για την απάντηση του τελεσίγραφου ήταν μέχρι την 6η πρωινή. Ο Μεταξάς απορρίπτει αμέσως το τελεσίγραφο, λέγοντας «Alors, c’est la guerre» (Λοιπόν, έχουμε πόλεμο). Η Ελλάδα πια βρίσκεται σε πόλεμο με την Ιταλία.

Στις 28 Οκτωβρίου 1940, ο Ελύτης παρουσιάζεται στο Α΄ Κέντρο Επιστρατεύσεως του Α΄ Σώματος Στρατού (Α΄ Σ.Σ.). Όπως ο ίδιος αναφέρει σε συνέντευξη του οι ώρες ήταν δύσκολες μα δεν ήταν και κανένας ήρωας. Ο πρώτος ένας και μισός μήνας ήταν πιο εύκολος για εκείνον, μιας και είχε τοποθετηθεί σε υπηρεσία εκτός πρώτης γραμμής, συγκεκριμένα στις 29 Οκτωβρίου 1940 ο Ελύτης τοποθετείται στη Διλοχία Διοικήσεως του Στρατηγείου του Α΄ Σ.Σ. στο Ψυχικό και λίγες μέρες αργότερα, μετακινείται στην περιοχή της Καλαμπάκας και αναλαμβάνει τη διεύθυνση των επιχειρήσεων για την απόκρουση των Ιταλών. Μετά ωστόσο πολέμησε κι αυτός με τη σειρά του στη πρώτη γραμμή του πυρός, στο Αλβανικό μέτωπο. Ο Ελύτης περιγράφει την πορεία του προς το μέτωπο λεπτομερέστατα “Με ένα “φύλλο πορείας” στην τσέπη, κίνησα για να συναντήσω την καινούργια μονάδα μου που μαχόταν κάπου ανάμεσα στ’ Ακροκεραύνια και στο Τεπελένι. Άρχισα να εγκαταλείπω ένα-ένα όλα τα στοιχεία που συγκροτούσανε την υλική μου υπόσταση. Τα γένεια μου μεγάλωναν ολοένα. Οι ψείρες πλήθαιναν. Το χιόνι σκέπαζε τα πάντα. […] Τη νύχτα εκείνη χρειάστηκε να περάσω από ένα μονοπάτι που το χρησιμοποιούσαν οι τραυματιοφορείς για να κουβαλήσουν στα μετόπισθεν τους βαριά τραυματισμένους. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τα βογγητά τους…”. Στις 26 Φεβρουαρίου 1941 τον μεταφέρουν αρχικά με βαρύ κοιλιακό τύφο στο Νοσοκομείο Αξιωματικών Ιωαννίνων, το λεγόμενο “Ρουμανικόν”. Ύστερα από διάφορα συμβάντα και μία περιπετειώδη πορεία καταλήγει στην Αθήνα.

Έτσι έχει η ιστορία, όπως ο Οδυσσέας Ελύτης την μετέφερε σε συνέντευξη του σε φοιτητικό έντυπο το 1965 με τίτλο άρθρου “Έζησα το θαύμα της Αλβανίας”.

Advertising

Advertisements

Στην ερώτηση:

–Προσωπικά εσείς, σαν έφεδρος ανθυπολοχαγός, τι κάνατε στον αγώνα;

Εκείνος απάντησε:

–Τι να έκανα εγώ, ένα χαλασμένο παιδί της Αθήνας. Με κόπο ανυπολόγιστο, κατάφερα να είμαι απλώς συνεπής προς την αποστολή μου. Αλλά είδα στο πρόσωπο των στρατιωτών μου τη λάμψη που είναι ικανός ο Ελληνισμός ν’ αναδύσει όταν πιστεύει στο δίκιο του. Και γνώρισα από πολύ κοντά την αψηφισιά του θανάτου, την ακατάβλητη θέληση της ζωής που έγινε τελικά και δική μου. Στο μέτωπο αρρώστησα από βαρύτατο τύφο.Τα νερά που πίναμε όπου βρίσκαμε,ανάμεσα στα πτώματα των μουλαριών, ήταν μολυσμένα. Χωρίς να γνωρίζω τι έχω, χρειάστηκε να κάνω τρία μερόνυχτα με τα πόδια για να βρεθώ σε δρόμο βατό και να διακομιστώ στο νοσοκομείο των Ιωαννίνων. Εκεί έμεινα τριάντα μέρες με σαράντα πυρετό, ακίνητος με πάγο στην κοιλιά. Με είχαν αποφασίσει, αλλά εγώ δεν είχα αποφασίσει τον εαυτό μου. Θυμάμαι ότι αρνήθηκα να με μεταφέρουν στο μικρό θάλαμο των μελλοθανάτων, όπως κάποιο άλλο βράδυ αρνήθηκα πεισματικά να κοινωνήσω και να εξομολογηθώ στον παπά που μου φέρανε, όταν η κρίση της αρρώστιας έφτασε στο κατακόρυφο. Μόλις αρχίζανε οι βομβαρδισμοί, ανοίγανε το διπλανό μου παράθυρο – μη σπάσουν τα τζάμια και τιναχτούν επάνω μου – και φεύγανε όλοι στα καταφύγια. Κατάμονος σ’ έναν θάλαμο και γεμάτος πληγές από την απόλυτη ακινησία. Και την ημέρα που κρίθηκε ότι είχα γλιτώσει και άρχισε να υποχωρεί ο πυρετός, ήρθε η διαταγή να εκκενωθεί το νοσοκομείο. Με βάλανε όπως – όπως σ’ ένα φορείο, που το χώσανε σ’ ένα φορτηγό αυτοκίνητο. Η φάλαγγα από τα Γιάννενα ως το Αγρίνιο πολυβολήθηκε οχτώ φορές από τα ”Στούκας”. Οι φαντάροι τρέχανε προς τα χωράφια, όμως εγώ ήταν αδύνατο να σταθώ όρθιος έστω και για μια στιγμή. Τελικά, στο Αγρίνιο, με παρατήσανε σ’ ένα πεζούλι και φύγανε. Μια καλή κοπέλα, εθελοντής νοσοκόμος, με βοήθησε και μ’ έσυρε ως το υπόγειο μιας καπναποθήκης όπου σωριάστηκα και έμεινα τρεις μέρες. Οι γιατροί στην Αθήνα τρίβανε τα μάτια τους. Σύμφωνα με την επιστήμη, θα έπρεπε με την παραμικρή μετακίνηση να πάθω εντερορραγία και να τελειώσω. Τα υπόλοιπα δεν έχουν σημασία. Σημασία έχει ότι ”έζησα το θαύμα και σώθηκα από ένα θαύμα.

Advertising

Ο πόλεμος, οι εμπειρίες του Αλβανικού μετώπου υπήρξαν καθοριστικές για τη διαμόρφωση της ποιητικής ταυτότητας του Ελύτη, τον οδήγησαν γρηγορότερα σε μία ωρίμανση και στην διάνοιξη ενός νέου πνευματικού δρόμου κάνοντας τον να μιλάει τώρα και για την ιστορία αλλά και για το συλλογικό αίσθημα του τόπου. Ο ίδιος είχε δηλώσει για τις μάχες στην Αλβανία “Η Αλβανία, για τη σωματική μου υπόσταση ήταν μια περιπέτεια αβάσταχτη, αλλά για την ψυχική μου όμως ιστορία, μια τομή βαθιά. (…) έγινε αιτία ο πόλεμος να συνειδητοποιήσω τι είναι ο αγώνας, ο ομαδικός πλέον και όχι ο προσωπικός. Θέλω να πω τι σημαίνει να μάχεσαι ενταγμένος σε μιαν ομάδα, που έχει ορισμένα ιδανικά, και να μάχεσαι κι εσύ γι’ αυτά.”

Διαβάστε επίσης Βίαιος στα ζώα; Βίαιος στον εαυτό σου

Πέρα από το “Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας” με το οποίο θα ασχοληθούμε μερικώς πιο κάτω ο ποιητής έγραψε ακόμα δύο ποιήματα με θέμα τον Αλβανικό πόλεμο, την άνοιξη του 1941 μόλις επέστρεψε από το μέτωπο. Την Αλβανιάδα και τη Βαρβαρία. Η “Αλβανιάδα” υπήρξε έργο ημιτελές, ένα τμήμα της δημοσιεύθηκε το 1962 στο φοιτητικό περιοδικό “Πανσπουδαστική” όπου δώθηκε και η παραπάνω συνέντευξη.

Ο Ελύτης στην ερώτηση:

–Πώς συμβαίνει να μην έχει εκδοθεί ακόμη η «Αλβανιάδα»; Μήπως έχουν δημοσιευθεί αποσπάσματα σε κανένα περιοδικό;

Advertising

Απαντά:

– Οχι, το ποίημα αυτό δεν δημοσιεύθηκε ποτέ. Μεταδόθηκε όμως τον Οκτώβριο του 1956 από το Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών, με απαγγελία Θάνου Κωτσόπουλου και Μήτσου Λυγίζου, ραδιοσκηνοθεσία Νίκου Γκάτσου και μουσική Μάνου Χατζιδάκι. Δεν είχε, απ’ όσο ξέρω, καμιάν απήχηση, μολονότι η ραδιοφωνική παρουσίαση βοηθούσε στην ανάδειξη της ιδιότυπης τεχνικής του. Ισως να έφταιγα εγώ, ίσως το θέμα. Γεγονός είναι ότι μου έλειψε από κει και πέρα η διάθεση να συνεχίσω ένα έργο με τόσο μεγάλες διαστάσεις. Καλά ή κακά δεν είμαι από τους ποιητές που μπορούν να γράφουν ερήμην του κοινού. Μου χρειάζεται ο «αντίκτυπος». Κάτι περισσότερο: μου χρειάζεται αυτό που λέμε «αόρατη παραγγελία», η συναίσθηση ότι μια ομάδα ανθρώπων, έστω και μικρή, περιμένει κάτι από μένα. Προχώρησα αρκετά στο δεύτερο μέρος, κ’ ύστερα, ξαφνικά, σταμάτησα. Με τράβηξε το «Αξιον Εστί» που είχε αρχίσει να ωριμάζει μέσα μου και που έμελλε να ηχήσει αλλοιώς. Ωστόσο, μια που αυτό το πρώτο μέρος εξακολουθεί, προσωπικά, να με ικανοποιεί απολύτως κ’ έχει εξάλλου πάρει κατά κάποιο τρόπο το βάφτισμα της δημοσιότητας, ευχαρίστως σας το παραχωρώ. Η Βαρβαρία, δεν δημοσιεύτηκε ποτέ και έχει καταστραφεί.

Στη πορεία της συνέντευξης του τέθηκε η εξής ερώτηση:

–Τι είναι εκείνο που σας συγκίνησε στο Έπος του σαράντα;

– Πώς να σας το πω: ήταν ό,τι διάβαζα στην πράξη, και μ’ ένα σφίξιμο στην καρδιά μην τύχει και δακρύσω, αυτά που με ανία και δυσφορία διάβαζα ώς τότε στα βιβλία και για την ιστορία της χώρας μου. Ηταν μια βίαιη φορά προς τα εμπρός του λαού που είχε κάποτε ηττηθεί, όχι εξ αιτίας του, στη Μικρασία, και που τώρα θα έπαιρνε την εκδίκησή του. Ετσι το έβλεπα εγώ. Σαν άχτι μακροχρόνιο που έβγαινε και ξεθύμαινε. Δεν έπαιζε ρόλο που ο εχθρός ήταν διαφορετικός. Ο εχθρός ήτανε η Τυραννία, ήτανε η μορφή του Αδικου, που την είχαμε υποστεί κάτω από διαφορετικές μορφές επί αιώνες και είχε γίνει μοίρα μας. Αυτή η εξέγερση εναντίον της Μοίρας, χωρίς υπολογισμό, μες στα όλα, αυτή η «όμορφη αφροσύνη», όπως λέω κάπου αλλού, ήτανε που ανέβαζε το γεγονός σε μιαν άλλη σφαίρα, ποιητική. Μέσα μου έγινε μια αναπαρθένευση των τριμμένων εννοιών. Οι λέξεις ξεφουσκώνανε και ξαναγεμίζανε με καθαρή ουσία. Με τη βοήθεια της ουσίας αυτής βρήκα το θάρρος να ξαναπροφέρω λόγια που ώς τότε φοβόμουνα επειδή τα συναντούσα μόνο στα χείλη των κούφιων πολιτικών και των πατριδοκαπήλων.

Όταν αναφερόμαστε στο ποίημα “Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας” ουσιαστικά μιλάμε για έναν θρηνητικό ύμνο που δεν φτάνει να γίνεται ελεγεία αλλά και όταν αναφέρεται στην ηρωική υπόσταση των ανθρώπων και του έπους δεν το ανάγει σε κάποια θριαμβευτική δοξολογία! Υπάρχει η υποψία διαφόρων μελετητών ότι το εν λόγω ποίημα γράφτηκε για τον φίλο του και ποιητή Γιώργο Σαραντάρη ο οποίος αρρώστησε από τις κακουχίες του μετώπου και πέθανε, όταν έφτασε πια στην Αθήνα. Χωρίς ωστόσο αν ισχύει κάτι τέτοιο να μην βλέπει σε αυτόν τον κάθε συμπολεμιστή του. Το λυρικό αυτό ποίημα δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Τετράδιο το 1945. Στη μεταπολεμική ποίηση υπήρχε η τάση σύνδεσης των ποιημάτων με το δημοτικό τραγούδι, πράγμα από το οποίο δεν ξέφυγε ούτε ο Ελύτης. Όμως στο ποίημα που αναφερόμαστε δηλαδή στο “Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας” ο τρόπος που γίνεται είναι πιο ελεύθερος. Ο ίδιος επίσης έκρινε ότι, μιλώντας για το Αλβανικό έπος, δε θα μπορούσε να γράψει γι’ αυτό με έναν τρόπο λιγότερο από -ας τον χαρακτηρίσουμε- επικότροπο, αν και αυτό υπήρξε μία τάση της εποχής. Ποιήματα, όχι μόνο του Ελύτη, τα οποία γράφτηκαν για το Αλβανικό έπος δε δημοσιεύθηκαν κατευθείαν αλλά συνέχισαν να διορθώνονται και να δέχονται επεξεργασία και κατά τη διάρκεια της Κατοχής που ακολούθησε για να δημοσιευτούν τελικά μετά το τέλος αυτής. Μπορείτε να διαβάσετε ολόκληρο το ποίημα με σημειώσεις στον ακόλουθο υπερσύνδεσμο “Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας“

Ο Οδυσσέας Ελύτης δεν ήταν ο μόνος ποιητής, καλλιτέχνης που ήρθε αντιμέτωπος με τη φρίκη του πολέμου, δεν είναι ο μόνο ποιητής που πάλεψε για τη χώρα του και τις ιδέες του. Μεταφέρω αυτούσιο το διαφωτιστικό κείμενο του Γιώργου Ζεβελάκη σχετικά με ποιητές και συγγραφείς οι οποίοι συμμετείχαν στον πόλεμο του ’40.

“Τα “φύλλα πορείας” των λογοτεχνών που συμμετείχαν στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο του 1940 συνοψίζουν την ιστορία εκείνης της εθνικής εποποιίας.

Άλλοι ζήτησαν και πήγαν εθελοντές επειδή είχε περάσει η σειρά τους, ενώ οι νεώτεροι στρατεύτηκαν.

Διαβάστε επίσης Ο ξεριζωμός των Ελλήνων του Πόντου και της Μικράς Ασίας

– Ο Γιώργος Θεοτοκάς, αγύμναστος του 1926, κατατάχθηκε στο Χαϊδάρι, εκπαιδεύτηκε στους όλμους και στάλθηκε στον Κιθαιρώνα.

– Ο Άγγελος Τερζάκης, δεκανέας πυροβολικού του 1927, υπηρέτησε στο Αργυρόκαστρο.

Advertising

– Ο νεώτερης ηλικίας Οδυσσέας Ελύτης επιστρατεύτηκε μόλις κηρύχθηκε ο πόλεμος και τοποθετήθηκε με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού στο Α’ Σώμα Στρατού. Πολέμησε ως διμοιρίτης στις μάχες της Μπολένας, δεξιά από τη Χειμάρρα. Όταν το τάγμα του αποδεκατίστηκε, σώθηκε ως εκ θαύματος. Τον Μάρτιο του 1941 προσβλήθηκε από τύφο και μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο των Ιωαννίνων. Εκεί τον βρήκαν οι βομβαρδισμοί των Γερμανών καθηλωμένο στο κρεβάτι. Μετά την υποχώρηση και ύστερα από πολλές κακουχίες ο Ελύτης έφτασε στην Αθήνα, «στηριζόμενος σ’ ένα μπαστούνι, κάτωχρος και ρακένδυτος».

– Ο Στέλιος Ξεφλούδας ήταν έφεδρος λοχαγός πεζικού και πολέμησε με τον λόχο του στα υψώματα της Τρεμπεσίνας.

– Ο Νίκος Καββαδίας, αγύμναστος λόγω θαλάσσιας υπηρεσίας, έγινε ημιονηγός (μουλαράς) και τους «διαλόγους» με το άλογο του αφηγήθηκε σε ένα τρυφερό πεζό που έστειλε στο περιοδικό της ΧΙΙ Μεραρχίας, «Λόγχη».

– Ο Λουκής Ακρίτας βρέθηκε στην πρώτη γραμμή του μετώπου και δημοσίευσε στον αθηναϊκό Τύπο θαυμάσιες πολεμικές ανταποκρίσεις.

Advertising

– O Γιάννης Μπεράτης παρά την επισφαλή υγεία του ζήτησε και πέτυχε να καταταχθεί εθελοντής. Στάλθηκε στρατιώτης στην Κορυτσά και από το υλικό των εμπειριών του έγραψε το αριστουργηματικό χρονικό του πολέμου, «Πλατύ Ποτάμι».”

Επίσης στο μέτωπο υπήρξαν και πολέμησαν ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Άγγελος Τερζάκης, ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Νικηφόρος Βρεττάκος, όπως και οι ηθοποιοί Λάμπρος Κωνσταντάρας, Διονύσης Παπαγιαννόπουλος, Μίμης Φωτόπουλος, Κώστας Χατζηχρήστος, Μάνος Κατράκης. Πριν κλείσουμε το άρθρο με την απαγγελία του Μάνου Κατράκη “Η πορεία προς το μέτωπο” από τη ποιητική συλλογή “Άξιον Εστί” αξία έχει να αναφέρουμε τα λόγια του Οδυσσέα Ελύτη “ Λίγοι ξέρουνε ότι το κύριο βάρος του πολέμου το σήκωσαν οι ανθυπολοχαγοί. Και συμβολικά αυτό θέλησα να δείξω ηρωοποιώντας έναν ανθυπολοχαγό, με το “Ασμα” που έγραψα. Από το άλλο μέρος, έγινε αιτία ο πόλεμος να συνειδητοποιήσω τι είναι ο αγώνας, ο ομαδικός πλέον και όχι ο προσωπικός. Θέλω να πω τι σημαίνει να μάχεσαι και συ γι’ αυτά. Χωρίς την εμπειρία αυτή, πιστεύω δεν θα μου είχε ανοιχτεί ο δρόμος για το “Αξιον Εστί”».

Διαβάστε επίσης Μυτιλήνη: Η αρχόντισσα του Αιγαίου

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:

Advertising

“Ο Οδυσσέας Ελύτης πολέμησε στο αλβανικό μέτωπο το 1940 ως ανθυπολοχαγός” ανακτήθηκε από www.tilestwra.com
“Ο ΑΝΘΥΠΟΛΟΧΑΓΟΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ ΣΤΟ ΑΛΒΑΝΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ” ανακτήθηκε από panagiotisandriopoulos.blogspot.com
ΕΦΕΔΡΟΣ ΑΝΘΥΠΟΛΟΧΑΓΟΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΑΛΕΠΟΥΔΕΛΗΣ (ΕΛΥΤΗΣ) ανακτήθηκε από greekmilitaryvoice.wordpress.com
Ο Οδυσσέας Ελύτης ανθυπολοχαγός στον πόλεμο του ‘40 ανακτήθηκε από www.enikos.gr
βιβλίο: Δ.Ν Μαρωνίτης ” Ο τύπος του εθνικού ποιητή”
βιβλίο: Ηλίας Καφάογλου “Ελύτης εποχούμενος”