Ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων έχει σίγουρα βρεθεί κάποια στιγμή σε τοξικές σχέσεις. Η σχέση αυτή δεν εξαντλείται στο ερωτικό πλαίσιο. Μπορεί να είναι φιλική, επαγγελματική, οικογενειακή. Μπορεί επίσης να υφίσταται σε οποιοδήποτε χώρο. Από το δρόμο μέχρι το σπίτι μας. Πρόκειται για μια κατάσταση αρκετά δύσκολη να τη χειριστεί κάποιος. Είναι ένα περιβάλλον δυσάρεστο και μη υγιές. Ο απεγκλωβισμός καθίσταται δύσκολος, όχι όμως ανεπίτευκτος.
Τοξικές ερωτικές σχέσεις
Θα περιοριστώ στις ερωτικές σχέσεις καθώς είναι ένα πλαίσιο που ταλανίζει τους περισσότερους. Επιπλέον, τα άτομα διέπονται από το ερωτικό συναίσθημα. Αυτό σημαίνει πως μπορούν να είναι λιγότερο αμερόληπτοι. Συνεπώς η εξάρτηση μεγαλώνει. Κατά ανάλογο τρόπο λειτουργούν και οι οικογενειακές σχέσεις, οι οποίες σχετίζονται άμεσα με τις ερωτικές. Η τοξικότητα είναι αμφίδρομη. Αμφότεροι στη σχέση μπορεί να αναπτύξουν μια συμπεριφορά προβληματική. Σίγουρα το ζήτημα χρήζει περαιτέρω διερεύνησης πριν ξεκινήσουμε να αυτομαστιγωνόμαστε.
Τα πρώτα σημάδια
Μια τοξική σχέση μπορεί να φανερωθεί από τον πρώτο καιρό. Μπορεί όμως τα σημάδια να μην είναι τόσο έκδηλα εξ αρχής. Ωστόσο, πάντα υπάρχουν προειδοποιητικά χαρακτηριστικά, τα οποία καλό είναι να μην παραβλέπουμε. Η πιο συνήθης συμπεριφορά που δηλώνει τοξικότητα είναι αυτή του ανθρώπου που θέλει να ασκεί έλεγχο. Οι λεγόμενοι ”χειριστικοί” σύντροφοι. Τα παραδείγματα χειρισμού ποικίλλουν. Το εύρος τους εκτείνεται από συμπεριφορές όπως η ζήλια, μέχρι την κακοποίηση. Στο ενδιάμεσο του συνεχούς θα μπορούσαμε να προσθέσουμε την υποτίμηση, την επιθετικότητα και άλλα πολλά. Ο καλύτερος δείκτης για να εντοπίσουμε τον χειρισμό είναι να αφουγκραστούμε τα δικά μας συναισθήματα.
Ο συναισθηματικός αντίκτυπος
Οι χειριστικές συμπεριφορές στοχεύουν άμεσα στον ψυχισμό μας. Τα αποτελέσματα είναι φανερά μέσα από συναισθήματα όπως η ενοχή, ο φόβος, το άγχος. Η ενοχή είναι η πιο συνηθισμένη στις τοξικές σχέσεις. Το ‘θύμα’ αισθάνεται συνεχώς υπαίτιο για όλα τα δεινά της σχέσης. Στο πρώτο αίσθημα ενοχής αναλογιστείτε τι έχει συμβεί και σκεφτείτε ρεαλιστικά. Φταίτε πραγματικά; Εν καιρώ η σωρεία των ενοχών παραποιεί την πραγματικότητα. Το άτομο πράγματι πιστεύει ότι φταίει. Στρέφεται εναντίον του εαυτού του και δεν βλέπει πλέον καθαρά.
Ο καταναγκασμός της επανάληψης
Ασπαζόμενοι την ψυχαναλυτική θεωρία μπορούμε να ρίξουμε φως στο ζήτημα αν αναλογιστούμε τον καταναγκασμό της επανάληψης. Η θεωρία αυτή μας λέει πως τείνουμε να επαναλαμβάνουμε ένα μοτίβο σχέσεων με σκοπό να επιλύσουμε κάποιο πρόβλημα του παρελθόντος. Πιο αναλυτικά, ας γυρίσουμε στα παιδικά μας χρόνια. Η σημαντικότερη σχέση όλων των ανθρώπων είναι αυτή με τους γονείς τους. Είναι επίσης και η πιο δύσκολη. Αυτό υπονοεί πως έχουν υπάρξει τριβές, τραύματα και ματαιώσεις αναπόφευκτα. Πρόκειται για μια σχέση που έχουμε μάθει πολύ καλά. Ωστόσο, ακριβώς επειδή κάτι δυσάρεστο έχει συμβεί, θέλουμε να την αλλάξουμε. Το δυσάρεστο είναι άκρως υποκειμενικό και μπορεί να λάβει οποιοδήποτε χαρακτήρα, σοβαρό ή όχι.
Ο μύθος της αλλαγής
Το παρελθόν όμως δεν αλλάζει. Κι ο χρόνος πίσω δεν γυρνά. Τότε το μοναδικό μας όπλο για την επίτευξη της αλλαγής είναι η αναβίωση της σχέσης. Πλέον τα πιθανά άτομα για να συνάψουμε σχέση είναι οι γύρω μας, οι σύντροφοί μας. Δημιουργούμε μια σχέση, όπου είμαστε οι “κυρίαρχοι”. Έχουμε τον έλεγχο. Δεν είμαστε πλέον τα μικρά αδύναμα παιδιά. Έτσι, μπορούμε να ελέγξουμε την έκβαση αυτής της σχέσης και να δώσουμε ένα δικό μας τέλος.
Η ατυχής έκβαση
Βέβαια, η συνταγή δεν πετυχαίνει ποτέ. Η μέθοδος της επανάληψης δεν είναι τόσο λειτουργική τελικά. Καταλήγουμε να επαναλαμβάνουμε το δικό μας προσωπικό αφήγημα. Δοκιμάζουμε με άλλους όσα ζήσαμε και εσωτερικεύσαμε. Η σχέση τελικά οδηγείται αναπόφευκτα σε τέλος. Ή μάλλον, εμείς την οδηγούμε σε τέλος γιατί ασυνείδητα αυτός είναι ο σκοπός μας.
Στην καθημερινή ζωή
Ένα απτό καθημερινό παράδειγμα είναι η πίεση που ασκούν ορισμένοι άνθρωποι. Συνυφασμένη με τη ζήλια, η πίεση δημιουργεί ένα ασφυκτικό συναίσθημα στον δέκτη της συμπεριφοράς. Αφορμή για άσκηση πίεσης μπορεί να είναι το παραμικρό. Η αργοπορία του/της συντρόφου από έναν καφέ για παράδειγμα. Ένα τόσο ασήμαντο γεγονός μπορεί να προκαλέσει μεγάλη ένταση. Ο ‘θύτης’ λειτουργεί επιθετικά για να αναγκάσει τον άλλον να φύγει από τη σχέση. Να τον εγκαταλείψει. Το ‘θύμα’ από την άλλη νιώθει ότι χειραγωγείται και θυμώνει. Τελικά η σχέση τελειώνει, ύστερα από την επανάληψη πολλαπλών αντίστοιχων συμπεριφορών.
Η αιτία
Όπως προαναφέρθηκε η αιτία των τοξικών σχέσεων βρίσκεται στη σχέση με τους γονείς μας. Στο προαναφερθέν παράδειγμα, το άτομο που φέρεται χειριστικά στην πραγματικότητα επιθυμεί την εγγύτητα και ταυτόχρονα φοβάται την εγκατάλειψη. Υφίσταται μια αμφιθυμία ανάμεσα στο κοντά και το μακριά. Συνεπώς, επιθυμώ να κάνω μια σχέση γιατί θέλω να έχω κάποιον κοντά μου. Την ίδια ώρα ωστόσο, ωθώ τον άλλον μακριά μου, γιατί φοβάμαι την εγκατάλειψη. Αυτό το παράδοξο αιτιολογείται αν σκεφτούμε ότι ο φόβος της εγκατάλειψης είναι κάτι που έχω μάθει καλά από τη σχέση με τους γονείς μου και τείνω να την επαναλαμβάνω με άλλες μου σχέσεις. Έτσι, μπορώ να ελέγξω την εξέλιξη της ιστορίας και να την αλλάξω. Γι’ αυτό προκαλώ την εγκατάλειψη.
Προβλητική Ταύτιση
Για να καταλάβουμε καλύτερα πως λειτουργεί αυτό το μοτίβο ας σκεφτούμε έναν από τους μηχανισμούς άμυνας, την προβλητική ταύτιση. Το άτομο κάνει χρήση αμυνών για να προστατευτεί. Εν προκειμένω, ο φόβος της εγκατάλειψης δεν μπορεί να αναγνωριστεί πλήρως ως ένα προσωπικό συναίσθημα. Έτσι, το άτομο το προβάλλει πάνω σε κάποιον άλλον. Ο εσωτερικός μονόλογος λέει πως, ‘’δεν είμαι εγώ που φοβάμαι την εγκατάλειψη αλλά ο άλλος’’. Έπειτα προκαλώ τον άλλον να ταυτιστεί με αυτό το συναίσθημα σαν να είναι πράγματι δικό του για να ανακουφιστώ. Άρα, εφόσον φοβάμαι την εγκατάλειψη, αλλά το αναγνωρίζω μερικώς, θα ωθήσω τον άλλον να με εγκαταλείψει για να επαναλάβω το μοτίβο της σχέσης που θέλω να επιλύσω.
Ένα ιδανικό τέλος
Δυσκολίες στις σχέσεις υπήρχαν ανέκαθεν και δη στη σχέση με τους γονείς. Τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα μας ακολουθούν σε όλες μας τις σχέσεις. Η επίλυση αυτών γίνεται επιτυχώς στη θεραπευτική σχέση. Εκεί ο θεραπευτής παίρνει τον ρόλο γονέα και ο θεραπευόμενος αναβιώνει τη γονική σχέση. Σε αυτή την περίπτωση όμως ο θεραπευτής προσφέρει πράγματι μια διορθωτική εμπειρία και αλλάζει το μοτίβο των τοξικών σχέσεων. Στις καθημερινές μας σχέσεις αυτό είναι πιο δύσκολο να συμβεί. Η δουλειά με τον εαυτό μας και η προσωπική μας κατανόηση αποδίδουν καρπούς. Κι αυτοί φαίνονται σε όλους τους τομείς.
Ας γίνουμε δέντρα που ανθίζουν!
