Προσδιορίζοντας τις ανισότητες
Η ανισότητα σίγουρα δεν αποτελεί χαρακτηριστικό μόνο της σημερινής κοινωνίας, ούτε έχει τις καταβολές της στη γέννηση του ρατσισμού, του καπιταλισμού ή οποιουδήποτε άλλου φαινομένου με παρόμοια παραγωγική κατάληξη (-ισμός). Όταν ο Δαρβίνος (Darwin) στις αρχές του 19ου αιώνα διατυπώνει τη θεωρία της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής, σίγουρα αναφέρεται στη φυσική “ανισότητα” μεταξύ των ειδών που δύνανται να αντεπεξέλθουν και να προσαρμοστούν σε νέες συνθήκες εξαιτίας ορισμένων χαρακτηριστικών τους και των ειδών που μοιάζουν καταδικασμένα προς εξαφάνιση. Επομένως, αντιλαμβανόμαστε πως η ίδια η φύση γεννά την ανισότητα και χρειάζεται να ανατρέξουμε σε μια ειδικότερη επεξήγηση του όρου.
Ο φιλόσοφος Ρουσσώ (Rousseau) στο έργο του “The Discourse on the Origins of Inequality” πραγματεύεται τον όρο “ανισότητα” και την διακρίνει σε δύο κατηγορίες, στη φυσική και στην κοινωνική. Οι ανισότητες με φυσικές καταβολές είναι οι φυσικές ή φυσιολογικές ανισότητες των ανθρώπων, όπως η ηλικία, η υγεία, η σωματική δύναμη και άλλα φυσικά χαρακτηριστικά. Εξέλιξη αυτών των ανισοτήτων είναι η άρνηση να ληφθούν υπόψιν τα φυσικά πλεονεκτήματα για την κατανομή των κοινωνικών αγαθών. Με άλλα λόγια, υποστηρίζει πως τα κοινωνικά αγαθά προσφέρονται στους ανθρώπους τυχαία και το άτομο πλέον φέρει την ευθύνη για το αν τα αξιοποιήσει ή όχι. Για να το κατανοήσετε καλύτερα, σκεφτείτε ένα κοινωνικό αγαθό της εποχής μας – ακόμα και αν παρέχεται βάσει θεσμών. Την εκπαίδευση, ίσως;
Το δεύτερο σκέλος της διάκρισης είναι οι κοινωνικές ανισότητες. Οι κοινωνικές ανισότητες περικλείουν τις οικονομικές, πολιτικές και ηθικές ανισότητες. Ο φιλόσοφος Γουόλτσερ (Walzer) στο έργο του “Spheres of Justice: A Defense of Pluralism and Equality” καταγράφει ως βασικές αιτίες ύπαρξης των κοινωνικών ανισοτήτων την άνιση διανομή πλούτου, τα θρησκευτικά και ιστορικά διδάγματα και τις σεξιστικές προκαταλήψεις. Δυστυχώς, η κοινωνία μας δομείται σε κοινωνικές ανισότητες, οι οποίες ιστορικά εντοπίζονται πολλούς αιώνες πριν.
Γιατί οι κοινωνίες καλλιεργούν την ανισότητα εν όψει μιας απειλής;
Έχει χυθεί πολύ μελάνι για το πώς οι πανδημίες επηρεάζουν τις κοινωνικές ανισότητες. Μάλιστα, έχει διαμορφωθεί και μια σχολή σκέψης, η οποία προσεγγίζει το θέμα ιστορικά και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι πανδημίες είναι πιθανότερο να εμφανιστούν σε περιόδους κοινωνικής αστάθειας και έξαρσης της κοινωνικής ανισότητας. Καθώς οι φτωχοί γίνονται φτωχότεροι, η ορθή σκέψη καταρρίπτεται, η υγεία τους διαρκώς βάλλεται και οι ίδιοι γίνονται επιρρεπείς σε ασθένειες. Ταυτόχρονα, αναγκάζονται να μετακινούνται περισσότερο για εύρεση εργασίας και να επιβαρύνουν τις πόλεις, ενισχύοντας το φαινόμενο της αστικοποίησης. Αντίθετα, οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και διαθέτουν ισχυρό οικονομικό πλεόνασμα, ώστε να καταναλώσουν αγαθά από κάθε περιοχή της Γης και να ζήσουν υπερ – πολυτελώς. Αυτή είναι μια ιδανική συνθήκη για να συνδεθούν όλα τα μέρη του κόσμου στον επικερδή βωμό του εμπορίου. Με αυτόν τον τρόπο μετακινούνται προϊόντα παγκοσμίως … και ιοί!
Ο ιστορικός P. Turchin περιγράφει μια ιδιαίτερη στατιστική σχέση μεταξύ της παγκόσμιας εμπορικής σύνδεσης, των κοινωνικών κρίσεων και των πανδημιών ανά τους αιώνες. Ένα καίριο παράδειγμα αποτελεί ο 2ος αιώνας μ.Χ., που η Ρωμαϊκή και Κινεζική Αυτοκρατορία βρίσκονταν στην κορυφή του πλούτου και της δύναμής τους. Οι δύο αυτοκρατορίες είχαν δύο κοινά χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι το πλήθος των φτωχών πολιτών που είχαν στα όρια τους και το δεύτερο ήταν ο πλούτος μέσω των εμπορικών δικτύων, τους λεγόμενους “δρόμους του μεταξιού” που συνέδεαν την Κίνα με άλλες περιοχές (έως και τη Μεσόγειο) μέσω θαλάσσιων ή χερσαίων δρόμων. Το 165 π.Χ. η πανούκλα έπληξε τη Ρώμη. Η πανούκλα ή πανώλη (η νόσος που καταστρέφει τα πάντα, βάσει της ετυμολογίας της) είναι μια λοιμώδης άκρως μεταδοτική και συνήθως θανατηφόρα νόσος. Μεταδίδεται στον άνθρωπο από τσιμπήματα ψύλλων που παρασιτούν σε τρωκτικά. Μέσα σε λίγα χρόνια η πανώλη χτύπησε και την Κίνα, με αποτέλεσμα και οι δύο αυτοκρατορίες να βιώσουν την πτώση τους.
Η πανώλη κατά τα αυτοκρατορικά χρόνια του Ιουστινιανού Α’ (6ος αιώνας) και ο “μαύρος θάνατος” του 14ου αιώνα, όπως ονομάστηκε η πανώλη που μείωσε τον αριθμό του τότε ανθρώπινου πληθυσμού κατά 100 – 200 εκατομμύρια, εμφανίστηκαν με παρόμοιο τρόπο, για να αναταράξουν ένα ίδιο σκηνικό. Ο P. Turchin βλέπει πως η ιστορία επαναλαμβάνεται και παρόμοια δεδομένα, με αυτά που περιγράφει, κυριαρχούσαν στην κοινωνία μας πριν την πανδημία του κορωνοϊού. Σαφώς, αναφέρεται στην Παγκοσμιοποίηση, η οποία προξενεί παθογένειες στα θεμέλια της κοινωνικής δομής και διευρύνει τις ανισότητες κάθε είδους. Αυτή η εποχή της διχόνοιας και της ανισότητας έχει πια την δική του πανδημία.
Οι πανδημίες δεν πυροδοτούν πάντα κοινωνικές αναταραχές, όμως είναι ιδανικές για να παίξουν αυτόν τον ρόλο. Παρατηρείται πως από τις πανδημίες πρώτα βάλλονται τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα, αυτοί που έχουν χαμηλό μισθό, είναι άνεργοι ή έχουν περιστασιακή εργασία, ζουν σε πυκνοκατοικημένες περιοχές και υποφέρουν από υποκείμενα νοσήματα λόγω απουσίας ή κακής πρόσβασης στην κρατική υγειονομική περίθαλψη. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια της πανδημίας της γρίπης το 2009 στην Αγγλία το ποσοστό θανάτου του φτωχότερου πληθυσμού ήταν τριπλάσιο αναφορικά με τον ευπορότερο πληθυσμό. Τα έως τώρα δεδομένα της πανδημίας του κορωνοϊού δεν φαίνεται να αποκλίνουν από το γενικό μοτίβο.
Lockdown: κάτι πρωτόγνωρο;
Παρόλο που στην ιστορία του 21ου αιώνα ο περιορισμός στο σπίτι και το γενικότερο lockdown είναι κάτι πρωτοφανές, φαίνεται πως είναι ένα “πείραμα” που έχει ξανασυμβεί στο παρελθόν με σχετική επιτυχία(;). Ένα τέτοιο μέτρο έχει διττό σκοπό. Αρχικά, επιβραδύνεται η εξάπλωση του ιού, εξαιτίας του περιορισμού των επαφών των ανθρώπων. Σε δεύτερο επίπεδο, με τον παρόν μέτρο καταφέρνει να ανασάνει το σύστημα υγείας – το οποίο σίγουρα δεν ήταν προετοιμασμένο γι’ αυτήν την συγκυρία.
Ας πάρουμε τα πράγματα χρονικά. To 1918 η παγκόσμια κοινότητα βάλλεται από έναν φονικό ιό, όπως καταγράφηκε στην ιστορία. Η Ισπανία διατηρεί ουδέτερη στάση στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και είναι η πρώτη χώρα που θα θίξει το θέμα του ιού ως πανδημία. Ενώ ο ιός είχε μεταδοθεί σε όλο τον κόσμο, έως και στην Αλάσκα, κανένα ξένο ή διεθνές μέσο ενημέρωσης δεν κάνει λόγο για την πανδημία. Την ίδια εποχή αρρωσταίνει και στη συνέχεια αναρρώνει ο βασιλιάς Αλφόνσο της Ισπανίας, με αποτέλεσμα όλοι να πιστέψουν πως ο ιός περιορίζεται στην Ιβηρική χερσόνησο. Για αυτόν τον λόγο, ο συγκεκριμένος ιός ονομάστηκε “ισπανικός ιός”. Η επιστημονική κοινότητα, όπως και τώρα, αδυνατούσε να εντοπίσει την προέλευση του ιού, να δώσει εξηγήσεις και να βρει άμεσα αποτελεσματική θεραπεία. Έκλεισαν τα σχολεία, οι χώροι λατρείας, οι αγορές και κάθε χώρος συνάθροισης, ενώ ακυρώθηκαν άμεσα αγώνες, τελετές και εκδηλώσεις. Παρατηρήθηκε πως οι φτωχές χώρες, όπως η Ινδία – που μετρούσε απώλειες 12 εκατομμυρίων ανθρώπων – και οι χώρες με ελλείψεις στην παρεχόμενη υγειονομική περίθαλψη υπέφεραν περισσότερο και άργησαν να ανακάμψουν.
Σήμερα, αν και δεν έχει λήξει η πανδημία και δεν έχουμε σαφή εικόνα του αντίκτυπού της, υπάρχουν ανέκδοτες πηγές, όπως αναφέρεται στην εφημερίδα The Guardian, οι οποίες μιλούν για όξυνση των ανισοτήτων στην κοινωνία. Τα προκαταρκτικά ευρήματα μιας έρευνας στη Νορβηγία με 1200 συμμετέχοντες δείχνουν πως τα άτομα με χαμηλό εισόδημα ή χαμηλό μορφωτικό επίπεδο είναι πιθανόν να χάσουν άμεσα την εργασία τους. Στη νορβηγική μελέτη δεν διαπιστώθηκε άμεση συσχέτιση μεταξύ του παράγοντα της φτώχειας και του κορωνοϊού. Διαπιστώθηκε, όμως, ότι οι φτωχότεροι και λιγότερο μορφωμένοι άνθρωποι ήταν ελάχιστα πιθανόν να συμμορφωθούν με τα νέα υγειονομικά περιοριστικά μέτρα. Αυτή η διαπίστωση ίσως θα μπορούσε να αιτιολογηθεί ως εξής: τα άτομα που ανήκουν στην χαμηλότερες κοινωνικοοικονομικές ομάδες αισθάνονται μεγαλύτερη πίεση, ώστε να επιδιώξουν να εργαστούν παρά τα περιοριστικά μέτρα. Με αυτόν τον τρόπο, καταφέρνουν να λύσουν βιοποριστικά ζητήματα, αν η κρατική μέριμνα δεν έχει επέμβει αναλόγως. Επίσης, φαίνεται πως τα άτομα που δεν έχουν λάβει ολοκληρωμένη εκπαίδευση ή είναι μη νορβηγικής καταγωγής αντιμετωπίζουν γλωσσικά θέματα συνεννόησης και δεν δείχνουν εμπιστοσύνη προς την επίσημη κρατική διοίκηση της χώρας και τις αρμόδιες αρχές.
Κοινωνική ανισότητα εν έτει 2020 – έτος κορωνοϊού
Είναι αδύνατον να υπάρξει καθολική και ενιαία άποψη για τα μέτρα που επιβάλλονται σχετικά με τη διάσωση της ανθρώπινης ζωής από τον ιό, όμως παρατηρείται πως οξύνεται κάθε είδους κοινωνική ανισότητα μέσω αυτών. Για την Ελλάδα ακόμα δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο, μιας και τα θύματα είναι λιγότερα συγκριτικά με άλλες χώρες. Επιπλέον, ως χώρα έχει ιδιαίτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα εξαιτίας της δεκαετούς οικονομικής κρίσης που διανύει. Στην Ινδία έχουν αναφερθεί θάνατοι ανέργων, μεταναστών, επαιτών και χαμηλόμισθων εργαζόμενων. Αντίθετα στα παραπάνω παραδείγματα, είναι το ιδιόμορφο φαινόμενο της Σουηδίας, η οποία “ζύγισε” τα δεδομένα της μεταξύ υγείας και οικονομίας και επέλεξε το εξής: μια “υγιή” οικονομία. Ίσως είναι ένα παράδειγμα εξτρεμιστικής ανισότητας, αν μπορεί να μου επιτραπεί η έκφραση αυτή – αλλά ως γεγονός θα αναπτυχθεί σε άλλο άρθρο.
Η καραντίνα του 1918 δεν μοιάζει καθόλου με τη σημερινή. Τότε ο καθένας βρισκόταν μέσα στους τοίχους του σπιτιού του και κυριευμένος από φόβο – μιας και δεν είχε τη δυνατότητα να ενημερωθεί για τις εξελίξεις του φαινομένου. Διαδίκτυο, βιντεοκλήσεις, τηλεόραση, σειρές, netflix, delivery και τηλεφωνικές γραμμές ψυχολογικής υποστήριξης έμοιαζαν επιστημονική φαντασία. Η εσωστρέφεια των πολιτών το 1918 ήταν μονόδρομος… και όταν έληξε ο πόλεμος και η περίοδος της καραντίνας όλα ήταν διαφορετικά. Κανείς δεν μιλούσε πια για το σοκ που είχε βιώσει και επιθυμούσαν να το ξεχάσουν για πάντα, ώστε να ορθοποδήσουν. Οι επιζήσαντες εφάρμοσαν τη συμβουλή των γηραιότερων ιθαγενών της Λατινικής Αμερικής, “nallunguarluku”, δηλαδή “προσποιηθείτε πως δεν συνέβη τίποτα”. Αυτό έκανε όλη η ανθρωπότητα και όλοι εκούσια συνέβαλαν στην εξάπλωση μιας συλλογικής αμνησίας για ένα ευοίωνο μέλλον.
Αν και σήμερα έχουμε τόσες πολλές ανέσεις στα πολλών τετραγωνικών σπίτια μας, το σοκ παραμένει ίδιο. Εμείς δεν θα καταφέρουμε να ξεχάσουμε και ίσως δεν το επιδιώξουμε κιόλας. Σίγουρα έχει να μας διδάξει πολλά αυτή η κατάσταση αλλά και να οξύνει λανθάνουσες ανισότητες. Αναφέρομαι στο χάσμα του τεχνολογικού αναλφαβητισμού. Δυστυχώς, η χρήση διαδικτυακών υπηρεσιών και τεχνολογικών μέσων δεν είναι εύκολη και προσιτή σε όλους. Σίγουρα αυτό το γεγονός γεννά μια ιδιότυπη ανισότητα που δεν πρέπει να μας αφήνει αδιάφορους.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
“As coronavirus deepends inequality, inequality worsens its spread”, M. Fisher & E. Bubola, 15/03/2020, The New York Times
“Inequality doesn’t just make pandemics worse – it could cause them”, L. Spinney, 12/04/2020, The Guardian
“What coronavirus has taught us about inequality”, E. Bonhomm, 17/03/2020, AlJazeera
“Η διαγραφή μιας τραγωδίας”, Α. Δημουλάς, 14/04/2020, Η Καθημερινή
“Ισότητα εναντίον Ισότητας: μοντέλα διανεμητικής δικαιοσύνης”, Λ. Παπαδοπούλου, ejournals.epublishing.ekt.gr
