Υπάρχουν κακές μεταφράσεις; Πολλοί θα προβούν σε εντόνως καταφατικά κουνήματα του κεφαλιού. Όπως και καλές μεταφράσεις. Ποιοι είναι όμως οι κυριότεροι παράγοντες που τοποθετούν πάνω στο βιβλίο τη σφραγίδα του στίγματος της προχειροδουλειάς, του «υπάρχουν και χειρότερα» και του κολοφώνα της χείριστης, πιο ευτελής μετάφρασης;
Κατά καιρούς βγαίνουνε οι διανοούμενοι στα παράθυρα διατυμπανίζοντας με μια ντουντούκα πως καλύτερα είναι κάποιος να μη διαβάσει τον τάδε ή τον δείνα μήπως σωθεί από τα αλλοιωμένα, πετσοκομμένα νοήματα με τα οποία ο μεταφραστής κηλιδώνει τη λογοτεχνική αξία του συγγραφέα και σπρώχνει τον αναγνώστη σε αυτόν τον μεταφραστικό βούρκο.
Η μετάφραση δεν είναι απλή υπόθεση, ίσα ίσα θεωρείται ένας από τους πνευματικούς άθλους του Ηρακλή. Αποτελεί ένα μεγαλεπήβολο, κοπιώδες πόνημα που καταπιάνεται με το να αναδείξει τις πιο λεπτές υφές της γλώσσας του συγγραφέα, αλλά παράλληλα να διατηρήσει την ατμόσφαιρα και τη στιλιστική μοναδικότητα της πένας του. Χωρίς να χάσει στη μεταφορά των λέξεων ή εκφράσεων από την αρχική γλώσσα γραφής προς τη μεταφραζόμενη.
Ακρίβεια και αισθητική
Καταρχάς, πρέπει να αναρωτηθεί κανείς αν η μεταφραστική δεινότητα ενός επιμελητή είναι υποκειμενική. Ή αν όντως υπάρχει ένας αντικειμενικός δείκτης που ξεκαθαρίζει τα χαρακτηριστικά της καλής έναντι της κακής μετάφρασης. Αν ο δείκτης τέμνεται στην ακρίβεια της μετάφρασης, τότε είναι πιθανό να περάσουν το crash test αρκετές μεταφράσεις. Είναι όμως το ζητούμενο αυτό; Η αιτία που δημιουργεί ρήξη στις προτιμήσεις των λογοτεχνικών θεωρητικών και των απλών αναγνωστών είναι η αισθητική. Ο καθείς τέρπεται με διαφορετικούς στιλιστικούς τρόπους γραφής. Κάποιος μπορεί να βρίσκεται πιο κοντά σε μια ελεγειακή, ποιητική φόρμα από κάποιον άλλον που επιλέγει μια πιο ρεαλιστική, σύγχρονη ματιά. Τώρα κατά πόσο πρέπει να παρεμβαίνει η προσωπική αισθητική του εκάστοτε μεταφραστή, αυτό είναι μέλημα είτε του ίδιου, είτε οδηγία του εκδοτικού οίκου.
Χρόνος και χρήμα
Ο δεύτερος καταλυτικός παράγοντας για την τελική διαμόρφωση του προϊόντος είναι το χρονικό περιθώριο που δίδεται καθώς και το χρηματικό ποσό που διατίθεται για τη μετάφραση. Σίγουρα κανείς δεν αμφισβητεί ότι ο μειωμένος χρόνος συνεπάγεται ένα φτωχό αποτέλεσμα. Από πλευράς περιεχομένου αλλά και λόγω των γραμματικών, συντακτικών και ορθογραφικών σφαλμάτων. Εκείνων δηλαδή των γλωσσολογικών δεδομένων που εξετάζονται. Ιδιαίτερα η κακή χρήση της σύνταξης φαίνεται να είναι το στοιχείο που πυροδοτεί περισσότερο το μένος των θεωρητικών.
Πολιτισμός
Επιπλέον, ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα στη μετάφραση εδράζεται στον εθνικό και κοινωνικό πολιτισμό ενός συγγραφέα. Συγκεκριμένα στο αποκαλούμενο «cultural specificity». Τα πολιτιστικά εξειδικευμένα εκφραστικά μέσα ενός έθνους (π.χ. αραβικό, κινέζικο) αντιστοιχούν σε έναν ολόκληρο κλάδο της πολιτισμικής ανθρωπολογίας. Αν λοιπόν ρωτήσει κάποιος έναν πραγματογνώμονα μεταφραστή, εκείνος θα σταθεί στο εξής. Μια διεξοδική μετάφραση θέτει ως κύριο μέλημα, πέρα από την ακρίβεια στη γλώσσα, την προσοχή στους πολιτισμούς και ειδικότερα στις διαστάσεις τους με τους άλλους στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη εποχή. Βεβαίως ως πολιτισμός νοείται η γνώση για τις διαδικασίες που έλαβαν χώρα για να τον διαμορφώσουν σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Αναλυτικότερα, τα ήθη και τα έθιμα, οι κοινωνικές συνήθειες. Οι αξίες και οι παραδόσεις , οι θρησκευτικές αντιλήψεις, ο τρόπος ντυσίματος και συμπεριφοράς.
Ερμηνεία και επικοινωνία
Δεν πρέπει να παραγκωνιστεί και η προδιάθεση της διαφορετικής οπτικής γωνίας με την οποία ο εκάστοτε μεταφραστής προσεγγίζει ερμηνευτικά τα συμφραζόμενα. Είναι σχεδόν ακατόρθωτο να γνωρίζει ο μελετητής τι πραγματικά έχει στο μυαλό του ο συγγραφέας. Εκτός και αν αφιερώσει σημαντικό χρόνο για την κατανόηση της σκέψης του δημιουργού. Το άλλοτε καυστικό, άλλοτε στεγνό χιούμορ με το οποίο ένας συγγραφέας ντύνει τα νοήματα του δεν πρέπει να παραλείπεται από τους μεταφραστές. Ούτε φυσικά να παρερμηνεύεται. Παράλληλα, η επαρκής γλωσσολογική κατάρτιση των επιμελητών αποτελεί αρωγό για τυχόν παρανοήσεις στους ιδιωματισμούς και τα παραγλωσσικά σημεία που λανθάνουν στη γραφή του βιβλίου. Επιτακτική φέρεται να είναι και η άρτια εντρύφηση στην ιδιωτική σφαίρα του εκάστοτε δημιουργού.
Μολαταύτα, η μετάφραση δε παύει να επιτάσσει μια δεξιότητα που δεν την έχουν όλοι οι μεταφραστές και που είναι εκείνη της επικοινωνίας. Με άλλα λόγια, να μπορεί ο μεταφραστής να κοινωνήσει το πνεύμα του έργου με το οποίο ασχολείται και έπειτα να το επικοινωνήσει έμμεσα στο αναγνωστικό κοινό αναδημιουργώντας την άμεση, επικοινωνιακή εμπειρία του πρωτόλειου. Η δυσκολία έγκειται στο πως μπορεί η επικοινωνία από δεύτερο χέρι, αυτό του μεταφραστή, να συγκλίνει όσο το δυνατόν περισσότερο με την άμεση γραφή του συγγραφέα.
Τέχνη
Πολλοί μεταφραστές δεν είναι ικανοί να ισορροπήσουν τη κατάσταση. Υπάρχουν πολλοί που συνηθίζουν να προσθέτουν λεπτομέρειες στο κείμενο που απέχουν παρασάγγας από το πρωτότυπο. Εμπλουτίζουν δηλαδή το αρχικό έργο χρησιμοποιώντας μια αυτοαναφορική πολλές φορές ποιητική αδεία. Στη προσπάθεια τους αυτή πέφτουν οι ίδιοι στη παγίδα μιας δεύτερης γραφής που την αναγάγουν σε τέχνη. Με αυτόν τον τρόπο εξωραΐζουν το πρωτογενές υλικό. Δημιουργούν ένα δεύτερο βιβλίο, αδειοδοτώντας τον εαυτό τους να μεταφράσουν με βάση τις εντυπώσεις τους. Γίνονται οι ίδιοι συγγραφείς. Άλλοι πάλι μεταφράζουν με βάση τις προτιμήσεις των αναγνωστών ως προς τη φόρμα γραφής. Επιφορτίζονται δηλαδή με την υποχρέωση να δημιουργήσουν μια κατανοητή και αρεστή για τα αναγνωστικά γούστα μετάφραση. Μια μετάφραση που θα συντείνει και σε μια πιο σύγχρονη διατύπωση σε σχέση με τις παλαιότερες μεταφράσεις.
Άρα….
Όπως λέει ο Benjamin «είναι στο καθήκον του μεταφραστή να απελευθερώσει στη δική του γλώσσα, την αγνή γλώσσα που βρίσκεται κάτω από τα μάγια ενός άλλου. Να ελευθερώσει τη γλώσσα που είναι φυλακισμένη σε ένα έργο, αναδημιουργώντας το έργο αυτό». Χωρίς την ύπαρξη των μεταφραστών τα σπουδαία, ξένα λογοτεχνικά έργα θα ήταν άπιαστα στους αναγνώστες. Τα σύνορα της λογοτεχνίας θα ήταν τρομερά περιορισμένα στα εθνικά εδάφη. Η λαογραφία με άλλα λόγια των έξι ηπείρων θα αγνοούνταν παντελώς. Οι μεταφραστές λοιπόν είναι ζωτικής σημασίας. Αρκεί να μην αναλώνονται σε μια επιδερμική μεταφραστική προσέγγιση και να μην εκθλίβονται οικονομικά από τις εκδοτικές επιχειρήσεις κέρδους.
