Λίγο έξω από την Θεσσαλονίκη, σε ένα μικρό χωριό στο δρόμο προς την Χαλκιδική ανακαλύφθηκε τυχαία από τους κατοίκους του, το 1959, ένα από τα σημαντικότερα σπήλαια τόσο στον ελλαδικό χώρο αλλά και στον ευρωπαϊκό, το σπήλαιο των Πετραλώνων ή των Κόκκινων πετρών εξαιτίας του ιδιαίτερου κόκκινου χρώματος που έχουν οι σταλαγμίτες και σταλακτίτες του.
Χρονολογείται ότι σχηματίστηκε πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια και έχει έκταση 10.000 τ.μ. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν πολλά απολιθωμένα οστά ζώων όπως λιοντάρια, ύαινες, αρκούδες, πάνθηρες, ελέφαντες, ρινόκεροι, βίσονες, διάφορα είδη ελαφιών, 25 είδη πουλιών, 16 είδη τρωκτικών και 17 είδη νυχτερίδων. Παραμένει ακόμα ενεργό σπήλαιο γιατί ακόμα και τώρα μετά από 1.000.000 χρόνια δημιουργούνται σταλαγμίτες και σταλακτίτες με αποτέλεσμα με την πάροδο του χρόνου του το εσωτερικού του σπηλαίου να αλλάζει.
Η αρχική είσοδος του Σπηλαίου Πετραλώνων, δεν λειτουργεί σήμερα σφραγίστηκε με την πάροδο του χρόνου. Ήταν ένα κυκλικό άνοιγμα στην οροφή μιας μεγάλης αίθουσας, από το οποίο μπαινόβγαιναν στο σπήλαιο άνθρωποι και ζώα για πολλές δεκάδες χιλιετίες . Από το άνοιγμα όμως έπεφταν στο εσωτερικό πέτρες και χώματα, σχηματίζοντας με τα χρόνια έναν τεράστιο κώνο, ο οποίος σταδιακά έφραξε τελείως την είσοδο. Πλέον η είσοδος στο σπήλαιο γίνεται μέσω ενός τεχνητού τούνελ 100 μ., δεξιά και αριστερά στο τούνελ ο επισκέπτης υπάρχουν προθήκες με οστά ζώων και λίθινα και οστέινα εργαλεία.
Στο εσωτερικό του Σπηλαίου Πετραλώνων, ανακαλύφθηκαν υπολείμματα της κατοίκησης των ανθρώπων αλλά και των σαρκοβόρων ζώων. Όταν οι άνθρωποι εγκατέλειπαν το καταφύγιο τους, κατέφευγαν τότε τα σαρκοβόρα ζώα, τα οποία μετέφεραν μέσα σ’ αυτό τη λεία τους. Έχουν ανακαλυφθεί πολλά οστά φυτοφάγων ζώων (ο επισκέπτης μπορεί να τα δει στο μουσείο που λειτουργεί με τα ευρήματα του σπηλαίου) αλλά και οστά από σαρκοβόρα ζώα, τα οποία μας παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για την πανίδα εκείνης της περιόδου. Επίσης, εξίσου πολύ σημαντική ανακάλυψη είναι τα λίθινα εργαλεία που έχουν βρεθεί, τα οποία μαρτυρούν την τεχνολογία των πρώτων ανθρώπων.
Το Σπήλαιο Πετραλώνων είναι επισκέψιμο στο κοινό, ο επισκέπτης μπορεί να διασχίσει το τεχνητό τούνελ όπου οδηγεί στο εσωτερικό του σπηλαίου και, ακολουθώντας μια διαδρομή, μήκους περίπου 300 μ., διέρχεται από τις κυριότερες αίθουσες και θαλάμους του. Η έκταση του σπηλαίου είναι 10.000 τ.μ, με τον επισκέπτη να μην μπορεί να δει όλο το σπήλαιο.
Το Σπήλαιο Πετραλώνων έγινε γνωστό το 1960 όταν βρέθηκε ένα ανθρώπινο κρανίο, του Αρχανθρώπου. Το κρανίο βρέθηκε κολλημένο πάνω σ’ έναν σταλαγμίτη και ο σκελετός του κάτω από το σταλαγμιτικό υλικό . Πρόκειται για το αρχαιότερο ανθρώπινο λείψανο που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα στον ελλαδικό χώρο. Με βάση τις μελέτες που έγιναν ανήκει στο πρώιμο μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στον Homoerectus και τον αρχαϊκό Homosapiens (τον σύγχρονο Άνθρωπο). Η ανακάλυψη του ανθρώπινου κρανίου είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη μελέτη της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους καθώς και για την παρουσία του στην ευρωπαϊκή ήπειρο.
Δυστυχώς δεν υπάρχει ομοφωνία των ειδικών για την χρονολόγηση του κρανίου , υπάρχουν τρεις απόψεις για την χρονολόγηση του, η πιο σύγχρονη να χρονολογεί το κρανίο 700.000 ετών και περίπου 200.000 ετών κατά την δεύτερη άποψη. Ενώ η τρίτη άποψη με βάση την μορφολογία του κρανίου το χρονολογεί περίπου 300.000 ή 400.000 ετών.
