Το Παλαιό Φάληρο βρίσκεται στη νότια πλευρά του νομού Αττικής, νοτιοδυτικά του κέντρου της Αθήνας. Η έκτασή του είναι 4,6 τετραγωνικά χιλιόμετρα, ενώ το μήκος της παραλίας του στον Σαρωνικό είναι περίπου 4 χλμ. Η εδαφική έκταση του Παλαιού Φαλήρου φαίνεται ότι συμπίπτει με το σημερινό Παλαιό Φάληρο, αφού η αποβάθρα ήταν εκεί «όπου η θάλασσα ελάχιστον απέχει της πόλεως». Σύμφωνα με τον Κ. Ν. Παπαχατζή πρέπει να ήταν εκεί όπου χτίστηκε το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου, το οποίο σώζεται μέχρι σήμερα. Το γεγονός ότι το αρχαίο Φάληρο συμπίπτει με το σημερινό Παλαιό Φάληρο επιβεβαιώνεται και από τις ανασκαφές που έκαναν εκεί ο Κ. Κουρουνιώτης το 1911 και ο Ευστράτιος Πελεκίδης το 1915 –16, με τις οποίες ήρθε στο φως το νεκροταφείο του Αρχαίου Φαλήρου, που βρισκόταν στο χώρο μεταξύ του άλλοτε Κρατικού Εργοστασίου Αεροπλάνων (Κ.Ε.Α.) και του άλλοτε Δέλτα, (στο οποίο έγινε κατόπιν ο σημερινός Ιππόδρομος).
Ονομασία
Οι περισσότεροι αρχαίοι συγγραφείς, από τον Ηρόδοτο έως τον Παυσανία, μας δίνουν πολλές πληροφορίες για το Φάληρο. Σύμφωνα με αυτές τις πληροφορίες ιδρυτής του Φαλήρου ήταν ο τότε τοπικός ήρωας Φάληρος, γιος του Άλκωνα και εγγονός του βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα. Σύμφωνα με τη παράδοση ο Φάληρος ήταν ένας από τους Αργοναύτες, που με αρχηγό τον Ιάσονα έκαναν (το 1226-1225 π.Χ.) την περίφημη Αργοναυτική Εκστρατεία και ότι επίσης θεμελίωσε στη Νότια Ιταλία μια αποικία, που την ονόμασε αρχικά Φάληρον. (Παυσανία Αττικά Α,Ι ,4 – Στράβων ν, 246 – Στέφανος Βυζάντιος 656, s.v.p).Αργότερα εγκαταστάθηκαν εκεί και άλλοι Έλληνες από την Κύμη, τη Χαλκίδα, τις Πιθηκούσες, την Αθήνα και ονόμασαν την πόλη “Παρθενόπη”, τιμώντας έτσι μία από τις Σειρήνες, την Παρθενόπη, που τελικά απογοητευμένη, επειδή ο Οδυσσέας δεν ανταποκρίθηκε στον έρωτά της, ρίχτηκε στην θάλασσα που ξέβρασε το σώμα της σ’ εκείνη την ακρογιαλιά. Εκεί υπήρχε ο τάφος της Σειρήνας εκείνης. Αργότερα η περιοχή αυτή μετανομάστηκε Νεάπολη.
Ιστορία
Το αρχαίο Φάληρο αναφέρεται ως το πρώτο και αρχαιότερο επίνειο της Αθήνας. Το λιμάνι του Φαλήρου στα αρχαία χρόνια, όταν ακόμα δεν είχε διαμορφωθεί το λιμάνι του Πειραιά, είχε αρκετή έκταση. Από τις μαρτυρίες που υπάρχουν, πιθανότατα άρχιζε από τις Τζιτζιφιές ή το Δέλτα και έφτανε ως εκεί που ήταν άλλοτε το κέντρο «Τροκαντερό» και σήμερα η μαρίνα. Όταν, αργότερα, ο Θεμιστοκλής και κατόπιν ο Περικλής διαμόρφωσαν το λιμάνι του Πειραιά, το Φάληρο εξακολούθησε να είναι το δεύτερο λιμάνι της Αθήνας.
Σύμφωνα με αρχαίους συγγραφείς, από το λιμάνι του Φαλήρου ξεκίνησε ο Θησέας οδηγώντας στην Κρήτη τους 7 νέους και τις 7 νέες, αποφασισμένος να εξοντώσει τον Μινώταυρο και να απαλλάξει την πατρίδα του από τον ταπεινωτικό αυτό φόρο του αίματος. Στο ίδιο Φαληρικό λιμάνι, όταν γύρισε θριαμβευτής από την Κρήτη έκανε αμέσως ευχαριστήρια θυσία στον Ποσειδώνα και τους άλλους θεούς. Από τότε κάθε χρόνο γινόταν μια θαλασσινή (ναυτική) γιορτή τα Κυβερνήσια, προς τιμήν των δύο γενναίων ναυτικών, που κυβερνούσαν το πλοίο του Θησέα, δηλαδή του Ναυσίθοου, που ήταν κυβερνήτης και του Φαίακα, που ήταν ο πρωρεύς.
Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια, για την ακρίβεια γύρω στο 50 μ.Χ. αποβιβάστηκε στο λιμάνι του Φαλήρου, ο Απόστολος Παύλος και από εκεί πορεύτηκε προς την Αθήνα, ακολουθώντας κάποιο αγροτικό δρόμο. Περίπου 100 χρόνια αργότερα ο περιηγητής Παυσανίας (110-180 μ.Χ.), που περιηγήθηκε την Αττική (148-150 μ.Χ.), λέει ότι το Φάληρο ήταν τότε ακόμα, ένα από τα τέσσερα λιμάνια της Αθήνας και ότι τα Θεμιστόκλεια τείχη είχαν πια ερειπωθεί. Σωζόταν όμως ακόμα, ερειπωμένη, η φαληρική πύλη, που οδηγούσε από την Αθήνα στο Φάληρο. Η σημασία του λιμανιού για την Αθήνα αποδεικνύεται από την προστασία του λιμανιού, όπου είχε χτισθεί το φαληρικό τείχος (Θουκυδίδης ΙΙ.13), που είχε μήκος 35 σταδίων (1 στάδιο=6,4 χιλιόμετρα) και έφτανε μόνο έως το Φαληρικό λιμάνι. Ο Παυσανίας είδε στο Φάληρο το ναό της Σκιράδος Αθηνάς, που κατά μία παράδοση τον είχε ιδρύσει ο Σκίρος, ένας μάντης που είχε έρθει από την Δωδώνη. Επίσης είδε και ιερό αυτού του Σκίρου και κοντά σ’ αυτό δύο ηρώα, αφιερωμένα το ένα στο Ναυσίθοο και το άλλο στον Φαίακα. Αναφέρει ακόμα ο Παυσανίας, ότι στο δρόμο από το Φάληρο προς την Αθήνα σωζόταν ο ναός της Ήρας, που επίτηδες τον είχαν αφήσει οι Αθηναίοι χωρίς πόρτες και οροφή, εφαρμόζοντας απόφαση που είχαν πάρει όλοι οι Έλληνες να αφήσουν ερειπωμένους τους ναούς, που είχαν πυρπολήσει οι Πέρσες, για να τους θυμίζουν την ασέβεια των βαρβάρων και το μίσος, που έπρεπε να διατηρούν οι Έλληνες εναντίον τους. Μέσα στο Φάληρο ο Παυσανίας είδε ναό του Διός, των παιδιών του Θησέα, του ήρωα Φαληρού και της Δήμητρας, που και αυτόν τον είχαν πυρπολήσει οι Πέρσες (Παυσανίας, Φωκικά , 35.2).
Ο Ηρόδοτος όταν αφηγείται στα “Περσικά” τις μάχες Ελλήνων και Περσών (490-179 π.Χ.), φυσικά αναφέρει συχνά το Φάληρο. Μετά την ένδοξη μάχη του Μαραθώνα (Σεπτέμβρης 490 π.Χ.), ο περσικός στόλος παρέπλευσε το Σούνιο και προχώρησε προς το Φάληρο, με σκοπό να αποβιβάσει στρατό και να επιτεθεί στην Αθήνα, πριν προφτάσει να επιστρέψει από τον Μαραθώνα ο στρατός των Αθηναίων. Ο Μιλτιάδης όμως είχε προβλέψει αυτήν την ενέργεια των Περσών και έπεισε τους αγωνιστές του Μαραθώνα, παρά την κούραση απο τη σκληρότατη μάχη, να βάλουν φτερά στα πόδια τους και έτσι έφτασαν στην Αθήνα κατά το βράδυ και στρατοπέδευσαν στις Κυνόσαργες. Οι Πέρσες έφτασαν με τα πλοία τους τη νύχτα στο Φάληρο και σκόπευαν να επιτεθούν με την άνεσή τους, όταν θα ξημέρωνε. Πράγματι το πρωί εμφανίστηκαν στ’ ανοιχτά του Φαλήρου, αλλά όταν είδαν ότι οι Αθηναίοι ήταν ήδη παραταγμένοι έτοιμοι για μάχη, αφού κράτησαν για λίγο τα πλοία τους, γύρισαν πλώρη και έφυγαν για την Ασία (Ηρόδοτος, ν1, 116).
Μετά από δέκα χρόνια, οι Πέρσες εκστρατεύουν ξανά εναντίον της Ελλάδας. Μετά τη μάχη των Θερμοπυλών και τη θυσία του Λεωνίδα, ο περσικός στόλος φτάνει στον όρμο του Φαλήρου. Οι Αθηναίοι είχαν εγκαταλείψει την πόλη τους και είχαν καταφύγει στην Σαλαμίνα, Αίγινα, Πόρο, Τροιζήνα. Ο Ξέρξης αποβιβάστηκε στις σημερινές Τζιτζιφιές και εκεί έγινε το πολεμικό συμβούλιο των Περσών (21 Σεπτεμβρίου 480 π.Χ.). Την ίδια ώρα στη Σαλαμίνα συνεδρίαζε το ελληνικό στρατηγείο. Όταν νύχτωσε, το περσικό πεζικό μπήκε στην έρημη Αθήνα. Οι Πέρσες έβαλαν φωτιά στους ναούς και τα σπίτια και πελώριες φλόγες ζώσανε το τείχος της Ακρόπολης, απλώθηκαν έως τα προάστια και το φρικτό θέαμα συγκλόνισε τους Αθηναίους, που παρακολουθούσαν από τη Σαλαμίνα.Την επόμενη μέρα έγινε η ξακουστή ναυμαχία της Σαλαμίνας, ο περσικός στόλος έπαθε πανωλεθρία και «οι Βάρβαροι έφευγαν πλέοντες προς το Φάληρο» (Ηρόδοτος νii 91-92) και από κει έφυγαν με τη μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα για να μπορέσουν να φτάσουν στον Ελλήσποντο, πριν τυχόν προλάβουν οι Έλληνες να πάνε εκεί και να διαλύσουν τις σχεδίες με τις οποίες ο Ξέρξης είχε «ζεύξει» τον Ελλήσποντο, οπότε η θέση του περσικού στόλου θα ήταν τραγική.
Το Παλαιό Φάληρο στη σύγχρονη εποχή
Το Φάληρο μέχρι το 1920 περίπου ήταν ένα μικρό παραθαλάσσιο χωριό. Τα σπίτια ήταν πολύ αραιά ενώ υπήρχαν απέραντες εκτάσεις σπαρμένες με σιτάρι, κριθάρι και βρόμη. Επίσης υπήρχαν πολλοί αμπελώνες. Κάποιοι κάτοικοι ήταν ψαράδες ενώ οι περισσότεροι ήταν γεωργοί, κτηνοτρόφοι και βοσκοί. Το 1883 εγκαινιάστηκε το πρώτο μεταφορικό μέσο, το οποίο συνέδεε το Π. Φάληρο με την Αθήνα. Ονομάστηκε “Ιπποκίνητος τροχιόδρομος”. Αργότερα, στα 1890 τα άλογα αντικαταστάθηκαν με ατμομηχανή, η οποία ήταν ικανή να τραβήξει λίγα βαγόνια με μικρή ταχύτητα. Το 1910 ήρθαν οι ηλεκτροκίνητες μηχανές και το γνωστό σε όλους μας “τραμ”.
Το 1900 ιδρύθηκε στο Φάληρο ο πρώτος ζωολογικός κήπος της Ελλάδας, ο οποίος όμως έκλεισε άδοξα το 1916 λόγω του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και των οικονομικών προβλημάτων που δημιουργήθηκαν. Την περίοδο 1910 – 1915, εύπορες οικογένειες ανακαλύπτουν την φυσική ομορφιά του Φαλήρου και της παραλίας του και αρχίζουν να κτίζουν αρχοντικά και επαύλεις κοντά στη θάλασσα αλλάζοντας ουσιαστικά την εικόνα της περιοχής. Μερικές από αυτές, όπως η έπαυλη «Κουλούρα» διασώζονται μέχρι και σήμερα.
Το 1914 μεταφέρθηκε στο Π. Φάληρο η πρώτη αεροπορική σχολή από την Ελευσίνα. Επίσης στο Φάληρο έγινε η πρώτη σχολή τεχνικών αεροπορίας ενώ το 1925 ιδρύθηκε το πρώτο κρατικό εργοστάσιο αεροπλάνων (Κ.Ε.Α.) από την Αγγλική εταιρία Μπλάκμπερν. Στο φαληρικό Δέλτα δημιουργήθηκε και ο πρώτος Αερολιμένας για υδροπλάνα εγκαινιάζοντας παράλληλα την πρώτη διεθνή αεροπορική γραμμή Μπρίντιζι – Φάληρο – Κωνσταντινούπολη την 1η Αυγούστου του 1926. Παράλληλα και ως το 1918 λειτούργησε και το πρώτο σχολείο του Φαλήρου εγκατεστημένο στο βάθος της αυλής του σπιτιού του κ. Νίκου Σκορδαρά.
Έως το 1920 οι δρόμοι του Π. Φαλήρου φωτίζονται με φανάρια γκαζιού, τα οποία ήταν σχεδόν έργα τέχνης. Ψηλά, περίπου 3 μέτρα, κομψά, σιδερένια και στο κάτω μέρος τους είχαν ανάγλυφη την θεά Αθηνά, όρθια με περικεφαλαία, ασπίδα και δόρυ. Την περίοδο 1922 – 1924 οι δρόμοι του Παλαιού Φαλήρου φωτίζονται με ηλεκτρικό ρεύμα, ενώ το 1930, το Φάληρο συνδέεται με το δίκτυο της «Ούλεν», πρόγονο της ΕΥΔΑΠ. Το 1942, το Παλαιό Φάληρο από κοινότητα που ήταν έως τότε, γίνεται δήμος ενώ από το 1946 και μετά, το Παλαιό Φάληρο αρχίζει να ξεχωρίζει λόγω της ιδιαίτερης θέσης του και αρχίζει να γίνεται προάστιο. Τέλος σημαντικές αλλαγές στο Παλαιό Φάληρο έφεραν οι Θερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004.
Πρόσωπα της αρχαιότητας που συνδέονται με το Φάληρο
Ο μέγιστος των φιλοσόφων, ο Πλάτων, παρουσιάζει το περίφημο «συμπόσιό» του σαν μια αφήγηση, που την κάνει ένας Φαληριώτης, θαυμαστής του Σωκράτη, ο Απολλόδωρος προς το φίλο του το Γλαύκωνα, καθώς πορεύονται με τα πόδια από το Φάληρο προς την Αθήνα (Πλάτωνος, Συμπόσιο 1 ή 172-173).
Μια άλλη προσωπικότητα που συνδέεται με το Φάληρο είναι ο «δεινότατος των ρητόρων» ο Δημοσθένης. Φαινόμενο ανυποχώρητης θέλησης και επιμονής, αγωνίσθηκε από μικρός πεισματικά και έξυπνα να ξεριζώσει πολλά σωματικά και νευροψυχικά μειονεκτήματά του, με ασκήσεις δικής του έμπνευσης. Η παράδοση λέει ότι κατέβαινε στην ακρογιαλιά του Φαλήρου, σε μέρες που ο καιρός ήταν θυελλώδης και τα κύματα έσπαγαν με πάταγο πάνω στα βράχια της ακτής και εκφωνούσε δυνατά αυτοσχέδιους λόγους, θέλοντας να εξασκηθεί να κρατάει την αταραξία του, τις ώρες που στην εκκλησία του Δήμου οι πάντα ζωηροί και φωνακλάδες συμπολίτες του θα μπορούσαν να τον κάνουν να σαστίσει.
Πηγές:
- https://el.wikipedia.org/wiki/Παλαιό_Φάληρο#Συνοικίες/περιοχές
- http://www.athensmagazine.gr/article/athens-guide/162-palaio-falhro-to-hkseres-oti
- https://nestorionhotel.blogspot.gr/2016/08/blog-post.html
- http://the-f-times.gr/?p=11778
- http://1gym-p-falir.att.sch.gr/history_of_faliro.htm
- https://www.gtp.gr/LocInfo.asp?InfoId=28&Code=EGRAAA40PFLPFL800&PrimeCode=EGRAAA40PFLPFL800&Level=9&PrimeLevel=9&lng=1
Σύνταξη κειμένου: Βασιλεία Ζάμπα
Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου
